103
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

عنوان شیخ امامیه و شخصی پاک سرشت معرفی می‏‌کند.۱ او در مجالس علمی بغداد با ابن نظیف بهشمی ارتباط داشته است.۲ ابن فلاس با برخی گروه‌های شیعه که قائل به مسئله تناسخ بودند نیز درگیر بود و با آنان به مناظره می‏‌‌‏‌‌پرداخت.۳ با توجه به رفت و آمد ابن فلاس با علی‌‌بن نظیف بهشمی، می‌توان گفت که او با محافل معتزلیان بغداد مرتبط بوده است. از آثار و اندیشه‌های کلامی او چیز زیادی در دست نیست.

ابومحمد حسن‌‌بن حسین‌‌بن علی نوبختی (۳۲۰- ۴۰۲ق) یکی دیگر از متکلمان اعتزال‌‌گرای امامیه در بغداد است.۴ او از تبار خاندان دانشور و دولتمرد بنی‌نوبخت می‌باشد و پدرش در شمار دبیران خلفای عباسی قرار داشت.۵ از تأثیرپذیری و ارتباط علمی حسن‌‌بن ‌حسین نوبختی با متکلمان آل نوبخت (ابوسهل و ابومحمد نوبختی) هیچ‌ گونه اطلاعی نداریم؛ او در میان عامه شناخته شده‌تر بود امّا در میان امامیه بغداد چندان مشهور نبود و از ارتباطات او با امامیان بغدادی نیز گزارشی در دست نیست. رجال‌شناسان سنی از وی با تعبیر «رافضی ردی المذهب» یاد می‏کنند.۶ نوبختی نیز گرایش‌های اعتزالی داشته در منابع به صراحت از اعتزالی بودن او سخن به میان آمده است؛۷ البته از دیدگاه‌های کلامی او اطلاعی نداریم.

یکی دیگر از این دست متکلمان، ابوالحسن علی‌‌‌بن ‌محمدبن ‌عباس‌‌بن‌ فسانجس است که نجاشی در وصف او گفته: «در روزگارش مانند او كسی دیده نشده است».۸ او از خاندانی شیعه مذهب برخاسته بود؛۹ ابتدا در مباحث کلامی پیرو تعالیم معتزله

1.. تنوخی، نشوار المحاضرة، ج۸، ص۷۰.

2.. همان.

3.. تنوخی، نشوار المحاضرة، ج۸، ص۷۰؛ ابن‌جوزی، تلبیس ابلیس، ص۷۳-۷۴.

4.. دربارۀ آگاهی از شخصیت او نک: موسوی تنیانی، «متکلمان ناشناخته امامی بغداد»، ص۶۹-۷۰.

5.. ذهبی، تذكرة الحفاظ، ص۱۰۶۲.

6.. خطیب، تاریخ بغداد، ج۷، ص۳۰۹-۳۱۰.

7.. همان.

8.. نجاشی، رجال، ص۲۶۹.

9.. امین، اعیان الشیعه، ج۴، ص۱۷۹؛ جدش عباس‌‌بن‌ فسانجس را كه در سال ۳۴۲ق در بصره وفات یافته بود، برای تدفین به مشهد امیرالمؤمنین علیه السلام در نجف بردند. این كار نشان از گرایش‌های شیعی این خاندان دارد. (ابن‌اثیر، الكامل، ج۸، ص۵۰۶).


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
102

امامیه ناشناخته بود که فهرست‌نگاران و رجالیان امامیه نیز از او نامی به میان نیاورده‌اند.

با توجه به مطالب پیش‌گفته، شاگردان محدود نوبختی‌های متمایل به معتزله، دست ‌کم، در نیمه نخست سده چهارم هجری در جامعه امامیه بغداد چندان مجالی برای فعالیت نداشته و تأثیرگذار نبوده‌اند. تنها شاهد تحرکات اندک و محدود ابوالجیش بلخی - شاگرد ابوسهل - در بغداد هستیم.

سایر اعتزال‌‌گرایان امامی در بغداد

غیر از اعتزال‌گرایان نوبختی و شاگردان آنها، عده‌ دیگری از امامیانِ متمایل به معتزله نیز در بغداد حضور داشتند. البته اینان در میان جامعه امامیه نفوذ چندانی نداشته و بیشتر در حاشیه بودند. یکی از آنها ابوالعباس احمدبن‌ عبیداللّه‌‌بن محمدبن عمار ثقفی (م.۳۱۴ق یا ۳۱۹ق)، از عالمان و تاریخ‌نگاران امامیه است. او ظاهراً در بغداد بوده و از همین رو خطیب بغداد، نام وی را در کتاب تاریخ بغداد ذکر کرده است.۱ ابن عمار ثقفی کتاب‌هایی در موضوعات کلامی- ‌تاریخی تألیف کرده بود؛۲ با این حال از دیدگاه‌های کلامی وی چیز زیادی در منابع انعکاس نیافته است؛ البته برخی نویسندگان عامه، او را به داشتن عقیده قدر و اعتزال‌‌گرایی متهم کرده‌اند.۳ به دلیل فقدان شواهد کافی، قضاوت درباره این ادعا دشوار است.

از دیگر متکلمان امامیِ متمایل به اعتزال در بغداد، در سده چهارم، می‌توان ابوبکربن ‌فلاس را نام برد. از نام و زمان تولد و مرگ ابوبکربن فلاس چیزی در دست نیست. تنها ابوعلی تنوخی (م.۳۸۴ق) به واسطه پدرش ابوالقاسم علی‌‌بن ‌محمد تنوخی (م.۳۴۲ق) از قول علی‌‌بن نظیف - که از متکلمان ناشناخته بهشمیه بوده است - او را به

1.. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۵، ص۶.

2.. ابن‌ندیم، الفهرست، ص۱۶۶؛ حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۲۴۰.

3.. ذهبی، میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۱۸؛ ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۱، ص۲۱۹.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9730
صفحه از 478
پرینت  ارسال به