بیشتر فاصله می‌‌گیرد و در هر زمان، هم تعداد عارفان به نفس خود و به تبع آن عارفان به خدا، بسیار اندک و ناچیز بوده است. دشواری شناخت نفس خود، از نگاه اندیشمندان پنهان نمانده و بسیاری از آنان به آن اذعان کرده‌اند. برای مثال، زیگموند فروید^۱ «خود» را به کوه یخی تشبیه می‌‌کند که در آب شناور است و بخش اعظم آن زیر آب پنهان، و از نظر صاحبش ناپیداست. اسکینر^۲ «خود» را به جعبه سیاه هواپیما تشبیه می‌‌کند و برخی دیگر «خود» را پدیده‌ای با نقاب‌های گوناگون می‌‌دانند که در هر شرایط چهره‌ای تازه از خود به نمایش می‌‌گذارد. برخی نیز «خود» را به پیاز تشبیه می‌کنند که لایه‌لایه و تودرتوست.^۳

یکی از جنبه‌های «خود»، تقسیم آن به «خود درون» و «خود برون» است. هر انسان در درونش «خودی» دارد که با واقعیت او تطابق دارد و در واقع حقیقت خود را منعکس کرده است. این همان چیزی است که او به آن واقف و بصیر است و ممکن است دیگران از آن آگاه نباشند، اما او از خود چهره دیگری به نمایش گذاشته که دیگران آن چهره را به مثابه «خود او» می‌‌شناسند. این چهره غالباً با آن خود درونی فرد متفاوت و همان چیزی است که از آن به «خود بیرونی» تعبیر می‌‌کنند. نمود خود بیرونی، گاه آن‌چنان پُررنگ می‌‌شود که فرد را از خود درون غافل می‌کند و خویشتن خویش را با همان خود بیرونی می‌‌شناسد و خود بزک‌کرده‌اش را باور می‌‌کند. خود درونی را به «خودپنداره»^۴ یا «خودانگاره» تعبیر می‌‌کنند.^۵ خودپنداره‌های افراد، نه یکسان است. و نه همیشه مطابق با واقعیت خود، و گاه خودپنداره و خود بیرونی، هر دو با خود واقعی فرد متفاوت است. برای مثال، کسی که خود را دانا و شجاع می‌پندارد، درحالی‌که در واقع فردی دهان‌بین و عافیت‌طلب است و درعین‌حال از خود در بیرون، تصویر دیگری نمایش داده که با هیچ‌یک سازگاری ندارد.

به‌هرحال خودآگاهی افراد با هم یکسان نیست و هر کس به اندازه‌ای خود را

و نیز میزان تعهدشان به احکام اخلاقی نمایان است.

بنابراین اگرچه درباره شناخت نفس کتب بی‌شماری نگاشته شده است، آشکار است که جز تعدادی اندک از اولیای الهی، بقیه افراد بشر حتی معتقدان به ادیان آسمانی به‌ویژه مسلمانان نیز در شناخت خویش با مشکل مواجه‌اند و نه فقط به خودآگاهی نرسیده‌اند، بلکه نمی‌دانند چگونه باید به خودآگاهی برسند و برای دستیابی به آن چه راه‌هایی وجود دارد.

به نظر می‌رسد خودشناسی، ابعاد گوناگونی دارد که آگاهی از توانمندی‌ها و استعدادها، فهم نسبت خود با خدا و نیز رابطه خود با همنوعان و ادراک نیازمندی‌ها و ضعف‌ها و کشف جایگاه و منزلت خویش در جهان آفرینش، از جمله امور مربوط به خودشناسی است.

ج ـ هدف از خودشناسی

قرآن کریم، نفس هر انسان را نزد خود حاضر، و هر انسان را به علم حضوری آگاه بر نفس خویش می‌‌شمارد؛^۱ اما به نظر می‌رسد این حضور نفس نزد آدمی، با شناختی که در روایات بر آن تأکید شده کاملاً متفاوت است. اهمیت کلیدیِ شناخت نفس در هدایت انسان به راه سعادت و انحراف اکثر انسان‌ها از مسیر هدایتی که مورد نظر ادیان آسمانی به‌ویژه اسلام است، از این حکایت می‌کند که شناخت نفس برای او از هر کار دیگری دشوارتر و پیچیده‌تر است؛ چرا که اگر این‌گونه نبود، و اگر شناخت خود برای همگان میسر و به‌راحتی دست‌یافتنی بود، تا این اندازه مهم و بحث‌برانگیز و از دسترس اغلب انسان‌ها دور نبود. به‌راستی اگر شناخت نفس، آن‌گونه که باید، برای انسان به‌آسانی رخ می‌داد، شناخت خداوند نیز باید حاصل می‌شد و در نتیجه بر اساس تعالیم آسمانی ادیان الهی، اهداف انبیا که همان عبودیت و بندگی خدا^۲ و قرب و سعادت انسان است، برای همگان تحقق می‌‌یافت. اما می‌‌بینیم که چنین نیست و بشر هر روز، بیشتر از دیروز، از خدا دورتر می‌شود و از آموزه‌های دینی