برای شناخت خود، رفتاری است که هر کس در ارتباط با خود ممکن است انجام دهد و محصولش، شناخت نفس خویش است. تحصیل این شناخت، اهمیت فراوان دارد و از جمله اقداماتی است که انسان عاقل می‌‌بایست قبل از هر کار به آن بپردازد. بنابراین به نظر می‌‌رسد با توجه به آشکار بودن موضوع اهمیت شناخت نفس، سخن بیشتر درباره آن ضرورتی ندارد و برای اطلاع بیشتر می‌توان به متون روایی موجود در این موضوع مراجعه کرد.^۱

ب ـ مفهوم خودشناسی^۲

یکی از پرسش‌های مهم در زمینه خودشناسی این است که مراد از شناخت خود، چه نوع شناختی است؟ به‌راستی کدام شناخت تا این اندازه اهمیت داشته، تأثیر بسزایی در رفتار انسان در همه حوزه‌های رفتاری دارد؟ به نظر می‌رسد شناخت خود را از جنبه‌های گوناگون و از حیثیات متفاوت می‌توان تقسیم کرد. تقسیم شناخت به لحاظ منبع، که می‌توان آن را به شناخت عقلی، نقلی، تجربی و احساسی تقسیم کرد، یا تقسیم شناخت به لحاظ روش؛ یا به لحاظی دیگر. اما آنچه ما در پی آن هستیم، گفتگو درباره راه‌های شناخت خود و چگونگی دستیابی به آن از منظر قرآن و حدیث است.

به نظر می‌رسد کاستی بشر در زمینه شناخت خود، ابتدا معلول جهل او به چگونگی تحصیل شناخت خویش است. بدیهی است اگر او بداند که چگونه باید خود را بشناسد و چه راه‌هایی برای شناخت خویش وجود دارد، همانند آن است که نیمی از راه شناختِ خود را پیموده است.

بسیاری از افراد، به پرسشِ «آیا خود را شناخته‌ای؟» پاسخ مثبت می‌دهند، درحالی‌که اغلب آنان، مقصود از شناخت خود را به‌درستی نفهمیده‌اند؛ زیرا برخی تصور می‌کنند مقصود از آن، آگاهی از استعدادهای خویش است و برخی دیگر احساس بزرگی و غرور شخصی را شناخت می‌دانند. به این جهت آن‌ها غالباً مفهوم شناخت خویش را به‌درستی نمی‌دانند ‌و نیز به راه‌های دستیابی به آن واقف نیستند. درستیِ این ادعا از نوع زندگی آنان و میزان پایبندی آن‌ها به دستورهای شرع و عقل

گرو شناخت خویش دانسته است^۱ یا فراموشی خویش را بزرگ‌ترین بلا و عقوبت کسانی مطرح کرده که خداوند را فراموش کرده‌اند.^۲ همچنین دانشمندان بزرگ اسلامی، از دیرباز به اهمیت این موضوع پرداخته و از آن سخن به میان آورده‌اند. استاد مطهری دراین‌خصوص می‌‌گوید: «دعوت به خودآگاهی و اینکه ”خود را بشناس تا خدای خویش را بشناسی؛ خدای خویش را فراموش مکن، که خودت را فراموش می‌‏کنی" سرلوحه تعلیمات مذهب است».^۳

استاد جوادی آملی نیز بین شناخت و عمل و رفتار، رابطه وثیقی را برقرار دانسته، می‌‌نویسد: مسلّم است که تا انسان آن‌گونه که هست شناخته نشود و اضلاع وجودی وی تثبیت نگردد، حقوق واقعی او در حیات فردی و اجتماعی در هاله‌ای از ابهام باقی می‌‌ماند؛ نه تعریف جامعی پیدا می‌‌کند، و نه در مسیر درستی قرار خواهد گرفت».^۴

اهمیت شناخت خود، از نگاه امام علی علیه السلام، آنچنان بدیهی است که ایشان غفلت از آن را مایه شگفتی دانسته، می‌فرماید:

عجبت لمن ینشد ضالته کیف لا ینشد نفسه.^۵

در شگفتم از کسی که گمشده‌اش را جستجو می‌کند، چگونه خود را گم کرده، اما جستجو نمی‏کند.

ایشان در بیان دیگری متذکر می‌شود:

غایة المعرفة ان یعرف المرء نفسه.^۶

بالاترین درجه شناخت خودشناسی است.

پیش‌تر بیان کردیم که اگر فرایند خودشناسی را نیز یکی از رفتارهایی بدانیم که انسان در ارتباط با خود انجام می‌دهد، در آن صورت «شناخت نفس» محصول آن فرایند و یکی از نتایج رفتار صحیح انسان با نفس خویش خواهد بود؛ یعنی تلاش