در حوزه شناخت، طرح دو نوع بحث امکان‌پذیر است: یکی بحث از شناخت خود، و دیگری بحث از چگونگی تحصیل شناخت. به عبارت روشن‌تر، یکی «خودشناسی»، و دیگری «فرایند خودشناسی» است. اما موضوع شناخت نفس یا خودشناسی^۱ از جمله موضوعاتی است که دانشمندان بزرگ اسلامی، از گذشته‌های دور تا امروز به‌تفصیل به آن پرداخته‌اند و امروزه نگاشته‌های فراوانی درباره آن در دسترس است. ما نیز در این نوشتار به اندازه ضرورت، در بحث مبانی انسان‌شناختی (فصل دوم)، به موضوع شناخت خود پرداختیم. ازاین‌رو در این فصل درباره چگونگی شناخت خود، که کمتر به آن پرداخته شده است سخن خواهیم گفت. بنابراین در این فصل در مقام خودشناسی نیستیم، بلکه فقط درباره خودشناسی و فرایند تحصیل آن بحث خواهیم کرد. عناوین این فصل به شرح ذیل است:

اهمیت شناخت خود

مفهوم شناخت خود

هدف از شناخت خود

ابزار شناخت خود

انواع شناخت خود

راه‌های شناخت خود

شناخت‌نما

الف ـ اهمیت شناخت خود

اهمیت شناخت خود، بر کسی پوشیده نیست. در متون دینی به‌ویژه روایات کم نیست روایاتی که لزوم و اهمیت و نیز آثار و فواید شناخت نفس خویش را به‌روشنی بیان کرده و برای تحکیم اعتقادات مسلمانان به خداوند و تقویت انگیزه آنان برای انجام‌دادن کار نیک و اصلاح رفتار در همه حوزه‌های رفتاری، شناخت نفس را یکی از مهم‌ترین اقدامات به‌ شمار آورده است. این آیات و روایات، شناخت نفس را سودمندترینِ دانش‌ها معرفی کرده^۲ و شناخت خداوند متعال را در

اصلاح رابطه با نفس خویش بکوشد. بنابراین اگرچه ممکن است کودک، قبل از هر چیز از محیط اطراف و افراد پیرامونی‌اش شناخت کسب کند، یا حتی پیش از آنکه خود را بشناسد و برای او مواجهه با خویشتن معنایی داشته باشد، مفهومی از خدا به او تعلیم داده شود؛ بی‌تردید در سنین بالاتر، با خویشتن خویش نیز مواجه می‌‌شود و درمی‌یابد که در برابر خود نیز وظایف و تکالیفی بر عهده دارد. البته در تربیت صحیح، در کنار تعلیم چگونگیِ رفتار صحیح با همنوعان و برقراری ارتباط با خدا، تلقی صحیح از نفس و رفتار صحیح با خود نیز آموزش داده می‌شود. انسان باید بداند که نوع تعامل با خودش، شخصیت او را در جامعه نمایان می‌‌سازد؛ ازاین‌رو باید پیش از هر کار، رابطه‌اش را با خودش سامان بخشد. این شیوه باعث می‌‌شود در گام نخست برای برقراری رابطه دلخواه با همنوعان، ابتدا رابطه‌اش را با خود اصلاح کند، یا دست‌کم ظاهرسازی کند تا بتواند از این طریق زمینه برقراری رابطه مناسب با همنوعان را فراهم آورد و برای این کار راهی نیست جز شناخت نفس خویش و در پیش گرفتن رفتاری خردمندانه در ارتباط با خود.

در فصل پیش، جایگاه و اهمیت رفتار با خود، تا اندازه‌ای بررسی شد. اکنون پرسش این است که به‌راستی پس از آگاهی از اهمیت و لزوم تنظیم رفتار با خود براساس معیارهای اخلاقی و ارزش‌های انسانی و دینی، برای حرکت در این مسیر از کجا باید آغاز کرد و نخستین اقدام در مسیر اصلاح رفتار اخلاقی با خود کدام است؟ همان‌گونه که گذشت، هیچ حرکتی بدون شناخت آغاز نمی‌شود؛ و اگر آغاز شود، تداوم نمی‌یابد و نیز به درستی حرکت صورت‌گرفته اطمینانی نخواهد بود یا به فرجامی خوشایند ختم نخواهد شد. ازاین‌رو تردیدی نیست که گام گذاردن در مسیر اصلاح رفتار با خود، نیازمند خودشناسی و خودآگاهی است. «شناخت خود»، هم به منزله یکی از رفتارهای اخلاقی انسان با خود، و هم به مثابه نخستین گام اساسی در جاده اصلاح رفتار اخلاقی، دارای اهمیت ویژه است. اما پیش از پرداختن به شناخت خود، باید از چگونگی شناخت خود سخن بگوییم. اگر شناخت نفس خویش در مسیر اصلاح رفتار اخلاقی با خود، مسئله‌ای محوری است، باید دانست دستیابی به آن، فقط از راه آگاهی به طرق دستیابی به شناخت خویش امکان‌پذیر خواهد بود.