ز ـ گستره تأثیرات رفتار انسان با خود

بسیاری از روان‌شناسان، هیجان‌ها را ضامن بقای انسان می‌‌دانند. از دیدگاه آنان، هیجان‌هایی همچون ترس، اضطراب، شادابی، امید، عشق، محبت و... حالاتی درونی‌اند که به ما برای حفظ بقا کمک می‌‌کنند. هر هیجان یا احساس، پیام مهمی از درون است تا حرکت ما را در جهت سازش و تعالی تسهیل کند. ازاین‌رو هر فرد با قدرت تعقل و تفکر خود می‌‌تواند عواطف و احساساتش را شناسایی و کنترل کرده، از این طریق هم خود را بهتر بشناسد، و هم روابطش را با نفسِ خود و دیگران به‌درستی تنظیم کند. اما ناتوانی در برقراری ارتباط سازنده با دیگران، نشان‌دهنده آن است که فرد، احتمالاً شناخت کامل و صحیحی از خود ندارد و از ویژگی‌های فردی خویش چندان آگاه نیست؛ زیرا همان‌گونه که گذشت، «ارتباط» فقط بُعد بیرونی و اجتماعی ندارد، بلکه یکی از ابعاد آن ارتباط با خود است که نیازمند توجه و یادگیری است. بنابراین فراگیری اینکه چطور به نحو سازنده‌ای با خود ارتباط برقرار کنیم، و چه برداشتی از خود داشته باشیم، از جنبه‌های مهم آموزش مهارت‌های ارتباطی است. این مهم، زیربنای ارتباط بین شخصی به‌شمار می‌‌رود. به همین دلیل صاحب‌نظران بر این باورند که خاستگاه نابسامانی‌ها و تعارضات اجتماعی، می‌‌تواند چگونگی برداشت درباره خود و نیز رفتارهای درون‌شخصی باشد. یعنی برداشت صحیح از خود و هماهنگی و سامان‌دهی رفتارهای ارتباطی درون‌شخصی، نقش مؤثر در هماهنگی اجتماعی دارد. پس کسی که از آرامش و تعامل درونی صحیح با نفس خود برخوردار نیست، هرگز نمی‌تواند به تعامل صحیح بیرونی دست یابد، و جامعه‌ای که افراد آن به آزادی از اسارت‌های درونی نرسیده‌اند، هرگز نخواهد توانست به آزادی و استقلال بیرونی بیندیشد و به آن دست یابد.^۱ شهید محمدباقر صدر با استناد به آیه شریفه (إِنَّ اللهَ لا یغَیرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یغَیرُوا ما بِأنْفُسِهِمْ)^۲ معتقد است تا وقتی پیامبران، در حوزه اصلاح فرد موفق نشوند و در خصوص درونی‌سازی ارزش‌های فطری توفیق به دست نیاورند، در حوزه اجتماعی به موفقیتی دست نخواهند یافت.^۳ پیر ژانه معتقد است

کوتاهی در رسیدگی به قوای جسمانی را مرود می‌شمرد^۱ و با توصیه به کم‌خوری، فواید مادی و معنوی آن را بیان می‌کند.^۲

در بخش دوم، به تنظیم رفتار اخلاقی با خود در زمینه شخصیت انسانی توجه می‌شود. اینکه کرامت نفس چگونه حفظ می‌‌شود، چگونه باید اعتمادبه‌نفس را به دست آورد یا تقویت کرد، و موضوعاتی مانند آن، به این حوزه مربوط می‌‌شود.

بخش سوم، به تنظیم رفتار اخلاقی با خود در ارتباط با اهداف نهایی آفرینش، یعنی امور معنوی، باطنی و درونی و آنچه موجب نورانیت دل و صفای باطن می‌‌شود و سعادت و رستگاری آخرت را تأمین می‌‌کند، خواهد پرداخت.

همان‌گونه که مشاهده می‌‌شود، اگرچه در این اثر بنابر این است که تعالیم اسلام در سه حوزه ارتباطی انسان با خود تبیین و بررسی شود، آشکار است که بهره‌مندی از آموزه‌های اسلام در دو حوزه نخست که مربوط به حوزه «جسم» انسان و «زندگی دنیوی» اوست، صرفاً مختص مسلمانان نیست و هر انسان، اگرچه به تعالیم اسلام معتقد نباشد، می‌‌تواند از این آموزه‌ها در تأمین سعادت دنیوی خویش بهره ببرد. اما مباحث مربوط به حوزه سوم که درباره رفتار اخلاقی با خود در امور باطنی و معنوی است، صرفاً برای متدینان و معتقدان به خدا، معاد و جهان آخرت قابل استفاده خواهد بود. شکل ذیل، ابعاد قابل استفاده از متون اسلامی در حوزه رفتار اخلاقی با خود را نشان می‌دهد: