جهت کسب علم و دانش به‌ویژه شناخت نفس خود باشد، بااهمیت‌ترینِ رفتار‌ها خواهد بود. البته باید توجه داشت که اهمیت رفتارهای انسان با خود، صرفاً به سبب تلاش‌‌های او در جهت کسب معرفت نفس نیست و رفتارهای دیگرِ انسان با خود نیز اهمیت بسیاری دارد و تأثیرگذاری بنیادینی در بقیه رفتارهای آدمی خواهد داشت.

و ـ ابعاد رفتار اخلاقی با خود

«خود» یا «نفسِ» انسان متشکل از سه بُعد حیاتی ذیل است:

ـ حیات نباتی و حیوانی او که همان جسمش و ویژگی‌های غریزی اوست؛

ـ حیات انسانی که همان شخصیت، هویت و جایگاه او در زندگی مادی دنیوی است؛

ـ ‌حیات معنوی که همان روح و جان اوست و آنچه با بُعد ماورای طبیعی و اخروی او در ارتباط است.

اکنون اگر بپذیریم که یکی از مقاصد مهم علم اخلاق، ادای حقوق و انجام‌دادن تکالیف است، رفتار اخلاقی با خود می‌‌تواند به مفهوم ادای حقوق نفس خود و انجام تکالیف در برابر خود باشد. ازاین‌رو انسان در تنظیم رفتار اخلاقی با خویشتن، باید به سه بُعد یاد شده نظر داشته باشد و حقوق هر سه جنبه خود را شناسایی و به آن‌ها توجه کند:

نخست، به تنظیم رفتار اخلاقی خود در ارتباط با جسم و سلامت خویش می‌پردازیم. تردیدی نیست که در پیش گرفتن رفتار صحیح با جسم خویش، نه فقط در سلامت روح و روان مؤثر است، بلکه در انتخاب رفتار صحیح برون‌شخصی نیز تأثیر بسزایی خواهد داشت. برای مثال، بسیاری از دانشمندان روان‌شناس، سلامت عقل، احساسات و عواطف و تعادل شخصیت را در گرو سلامت سازمان بدن دانسته، قبل از هر چیز، تأمین سلامت بدن را ضروری می‌‌دانند.^۱ روایات نیز به این مهم توجه داشته، بر مراقبت از جسم تأکید دارد و آدمی را از افراط و تفریط در رسیدگی به بدن بر حذر می‌دارد. برای مثال، از یک سو پرخوری و تن‌پروری را مذمت و از آن اکیداً نهی می‌‌کند؛^۲ و از سوی دیگر، بی‌توجهی به سلامت بدن و

پیش‌تر گفتیم که کسب معرفت نفس نیز یکی از انواع رفتارهایی است که هر فرد در ارتباط با خود انجام می‌‌دهد، و نیز اشاره کردیم که فقط به رفتاری می‌‌توان امیدوار بود که از پشتوانه شناخت برخوردار باشد و به عملِ بدون شناخت، در هر حوزه رفتاری، امید موفقیت و دستیابی به هدف وجود ندارد. با عنایت به این نکته، رفتارهای انسان در ارتباط با نفس خویش را از یک منظر می‌‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

• رفتارهای فرد برای کسب شناخت و دانش

درباره رفتارهای معرفت‌زا، این نکته بدیهی است که انسان، علم و معرفت را عادتاً به واسطه اقدامات عملی به‌دست می‌آورد. بنابراین اگرچه حصول دانش و شناخت، از امور غیرارادی است، تلاش در جهت کسب آن، رفتاری است که از دانش‌پژوه سر می‌زند. ازاین‌رو اگرچه خودِ شناخت نفس رفتار نیست، اقدامات بشر در مسیر تحصیل معرفت، رفتاری است که هرکس در رابطه با خود انجام می‌‌دهد.

• رفتارهایی که در مسیر معرفت‌زایی نیست و از اقداماتی است که هر فرد در رابطه با خود انجام می‌‌‌دهد. از این رفتارها دانش به دست نمی‌آ‌ید یا دست‌کم به منظور افزایش دانش انجام نمی‌شود؛ اما ممکن است مُوَلِّدِ تجربه باشد. برای مثال، کم خوردن برای مراقبت از سلامت بدن و نورانیت قلب، و نیز تمرین کنترل نفس خویش از عصبانیت بی‌جا یا پرهیز از ارتکاب غیبت برادر ایمانی یا دروغگویی، از جمله رفتارهایی است که هر فرد برای حفظ سلامت جسم و روح خویش انجام می‌دهد.

با این توضیح، روشن است که اهمیت رفتارهای قسم اول، ناشی از اهمیت خودِ معرفت و شناخت خواهد بود و به‌درستی می‌‌توان این نوع رفتار را ارزشمندترین و سرنوشت‌سازترین رفتار به‌شمار آورد. در این جهت، به آیات و روایات متعددی می‌‌توان تمسک جست. متونی که شناخت نفس را سودمندترین معارف معرفی کرده، شناخت خداوند را نیز بر آن مترتب می‌‌داند.^۱ در ادامه، مطالب بیشتری دراین‌باره بیان خواهد شد. بنابراین اگر شناخت نفس، کلیدی‌ترین شناختی است که انسان در مسیر کسب سعادت خویش نیاز دارد، رفتار با خود نیز اگر از نوع نخست، یعنی رفتاری در