دیگران، در گرو تعلّم و تربیت‌یافتگی خود است و دست‌کم، اثر بیشتری خواهد داشت، به‌ویژه در بُعد تربیت و تزکیه. سپس در ادامه بیان شریف امام علیه السلام کسی که در این دو مقام، به تعلیم و تربیت خود اهتمام ورزیده، از کسی که به تعلیم و تربیت دیگری پرداخته، سزاوارتر بر تکریم و تجلیل دانسته شده است. از این بیان می‌توان نتیجه گرفت کسی که در تعلیم و تربیت، خود را بر دیگران مقدم داشته است، سزاوارتر و شایسته‌تر برای تکریم و تجلیل است از کسی که در این دو زمینه، دیگران را بر خود مقدم داشته است.

استاد قراملکی، در تحلیل این روایت، علت برتری معلم نفس خویش بر معلم دیگران را در سه امر دانسته، می‌نویسد:

تعلیم خویش، شرط کارآیی تعلیم دیگران است؛

اهتمام به تعلیم دیگران، ممکن است با غفلت از خویش همراه گردد؛ اما پرداختن به تعلیم خویش، لزوماً با خودآگاهی و توجه به خویش همراه است؛

تأدیب خویش، بسی سخت‌تر و پیچیده‌تر از تأدیب دیگران است. فضیلتی که دشواریاب است و نیل به آن به مجاهده بیشتری نیاز دارد، ستودنی است.^۱

نتیجه آنکه اصلاح رفتار با خود، اعم از تعلیم و تربیت خویش، بر تعلیم و تربیت دیگران مقدم است و لازمه اصلاح رفتار با خود، به مفهوم خاص آن، این است که تعلیم و شناخت که محصول آن است تحقق یابد. این بدان جهت است که شناخت نفس و آگاهی از ابعاد وجودی خویش، مقدمه اصلاح تعامل با خود به شمار می‌آید. به عبارت دیگر، اصلاح رفتار با خود، به مفهوم عام آن که شناخت و معرفت و نیز تعلیم را دربر می‌گیرد، به اصلاح رفتار با خود به مفهوم خاص آن منجر خواهد شد و رابطه فرد با خود را اصلاح خواهد کرد. برای مثال از امام باقر علیه السلام روایت شده است: سُدّ سبیل العجب بمعرفة النفس:^۲ راه خودبزرگ‌بینی، با شناخت نفس خویش مسدود می‌شود. ایشان همچنین می‌فرماید: من عرف نفسه جاهدها، و من جهل نفسه اهملها:^۳ هر کس نفس خویش را بشناسد، با آن مبارزه خواهد کرد و آن کس که به آن نادان باشد، رهایش خواهد ساخت.

از سوی دیگر، تحولات اجتماعی عموماً از فرد نشئت می‌گیرد؛ ازاین‌رو اگر قرآن کریم دستورهای جمعی نیز دارد، نه به آن سبب است که مخاطبانش اجتماع است از آن حیث که حقیقتی واقعی و نه اعتباری است؛ بلکه ازآن‌روست که مخاطبانش یک نفر نیستند، و متعددند. از جمله. متونی که به اصالت فرد در قبال اجتماع و تقدم اصلاح رفتار با خود قبل از پرداختن به دیگران اشاره دارد، می‌توان به آیاتی چون: (یا أیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ * کبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللهَ أنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ)^۱ و آیه (أ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أنْفُسَکمْ وَ أنْتُمْ تَتْلُونَ الْکتابَ أ فَلا تَعْقِلُونَ)^۲و آیه (یا أیهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیکمْ أنْفُسَکمْ)^۳ و (یا أیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أنْفُسَکمْ وَ أهْلِیکمْ ناراً)^۴ اشاره کرد.

تعداد روایات فراوانی که به عامل بودن خود، قبل از توصیه کردن به دیگران توصیه و تأکید دارد، همگی حکایت از این می‌کند که اصلاح خود، مقدم بر اصلاح دیگران، و پله نخست اصلاح جامعه است.

نمونه‌ای از احادیث فراوان دراین‌خصوص، این حدیث از امام علی‌ علیه السلام است:

من نصب نفسه للناس إماما فلیبدأ بتعلیم نفسه قبل تعلیم غیره. ولیکن تأدیبه بسیرته قبل تأدیبه بلسانه. و معلم نفسه و مؤدبها أحق بالإجلال من معلم الناس و مؤدبهم.^۵

هرکس خود را برای رهبری مردم عرضه کند، باید قبل از آموختن به دیگران، به خود بیاموزد؛ و کسی که به تعلیم و تربیت خود بپردازد، از کسی که به تعلیم و تربیت دیگران پرداخته، به احترام و تجلیل سزاوارتر است.

این متن شریف در دو مقام، مرتبه پرداختن به خود را مقدم بر پرداختن به دیگران می‌داند: مقام تعلیم خود، و مقام تربیت خود. یعنی هم تعلیم و هم تزکیه خود، بر تعلیم و تربیت دیگران مقدم است؛ بدان جهت که اثربخشی تعلیم و تربیت