است که انسان برای خود در دنیا شکل میدهد.۱ علامه طباطبایی در تفسیر آیه ۸۴ از سوره اسراء۲ مقصود از «شاکله» را فطرت ندانسته و آن را همان شخصیتی میداند که انسان در طول زندگی خود با انجامدادن اعمال نیک و بد میسازد.۳ ژان پل سارتر، از بنیانگذاران اومانیسم مبتنی بر اگزیستانسیالیسم، با تصریح به تقدم وجود بر ماهیت، مفهومی نو از آن قصد میکند. سارتر ابتدا آفرینش انسان توسط خدا را نقد میکند و معتقد است انسان فاقد ماهیت واحد است و هر انسان خودْ ماهیتش را میسازد. او در تبیین فلسفه اگزیستانسیالیسمی که خود را نماینده آن میداند میگوید: بشر ابتدا به وجود میآید، متوجه وجود خود میشود، در جهان سر برمیکشد و سپس خود را میشناساند؛ یعنی تعریفی از خود به دست میدهد.۴
(در مکتب اگزیستانسیالیسم، تعریفناپذیری بشر بدان سبب است که بشر نخست هیچ نیست، سپس چیزی میشود. یعنی چنین و چنان میگردد و چنان میگردد و چنان میشود که خویشتن را آنچنان میسازد. بدینگونه طبیعت بشری، طبیعت کلی بشر وجود ندارد؛ زیرا واجبالوجودی نیست تا آن را در ذهن خود بپرورد...) بنابراین (بشر نه فقط آن مفهومی است که از خود در ذهن دارد، بلکه همان است که از خود میخواهد، و آن مفهومی است که پس از ظهور در عالم وجود، از خویشتن عرضه میدارد؛ همان است که پس از جهش به سوی وجود، از خود میطلبد. بشر هیچ نیست مگر آنچه از خود میسازد).۵
بیشتر روانشناسان نیز بر این باورند که خُلق و خوی انسان مقدّرِ او نیست و علیرغم اینکه با تولد، لوح شخصیتِ متولدشده سفید نیست و عوامل بیولوژیکی، ویژگیهایی برای او رقم زده است، اما بدین معنا نیست که نتوان خُلق و خو را تغییر داد، یا تعدیل کرد.۶ البته همه اندیشمندان و پژوهشگران در همه علومی که از آنها یاد شد، اذعان دارند که در دوران کودکی تغییر و شکلدهی بسیار سادهتر و
1.. ر. ک: الحكمة المتعالیة: ج۹ ص۱۹ ـ ۲۱؛ مجموعه آثار شهید مطهری: ج۲ ص۳۱۴.
2.. «قُلْ كُلٌّ یعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ»: بگو هر كس بر اساس شاكلۀ خود ]ساختار جسمی و بدنی[ رفتار میكند».
3.. ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن: ج۱۳ ذیل آیۀ ۸۴ از سورۀ اسرا.
4.. میرچا الیاده، ترجمه: بهاءالدین خرمشاهى كیان، ش ۲۲، ص۳۰.
5.. سنت و سكولاریسم: ص۹۴؛ اطاعت از خدا در ترازوی حق و تكلیف: ص۷۵.
6.ر. ک: هوش هیجانی: ص۲۹۵ ـ ۳۱۰.