از جمله اموری است که ضمانت اجرایی احکام اخلاقی را بر عهده دارد. بنابراین، سخن از رفتار اخلاقی انسان با خود از منظر کتاب و سنت وقتی معنا می‌‌یابد که اصل جاودانگی انسان و حیات پس از مرگ پذیرفته شده باشد. با توجه به بدیهی بودن این اصل و اینکه آیات فراوانی از قرآن به موضوع معاد و جاودانگی انسان و زندگی پس از مرگ اختصاص یافته است، برای توضیح بیشتر درباره این اصل، شما را به کتب تفسیری و کلامی ارجاع می‌‌دهیم.

۴. اصل برخورداری انسان از اختیار

برخی صاحب‌نظران و اندیشمندان مذاهب، به جبر معتقدند و انسان را فاقد اراده و آزادی برای انجام‌دادن افعال خود می‌‌دانند، و برخی دیگر او را آزاد و مختار می‌دانند. اما تفکر برگرفته‌شده از مکتب اهل بیت، هر دو دیدگاه را مردود می‌داند و به ایده «لاجبر و لا تفویض،‌ بل امرٌ بین الامرین» معتقد است. البته در میان صاحب‌نظران، مشهور است که شیعه امامیه و معتزله، قایل به اختیار هستند و نظریه جبر را مردود می‌‌شمارند. امامیه نیز این موضوع را رد نمی‌کند و اختیار را برای انسان می‌‌پذیرد، اما اختیاری که بر آن صحه می‌‌گذارد، با اختیار بر مبنای دیدگاه معتزله متفاوت است و مسئله تفویض را همچون جبر مردود می‌‌شمارد. ازاین‌رو اگر بخواهیم اختیار را یکی از داشته‌ها و توانمندی‌های انسان به‌شمار آوریم، می‌‌بایست درباره معنای آن اندکی توضیح دهیم. اساساً وقتی می‌‌توانیم رفتاری را در معرض داوری اخلاقی قرار دهیم که برای انجام‌دهنده آن دو امکان فراهم کرده باشیم:

۱. اعطای اراده و اختیار لازم برای انجام‌ دادن یا ترک آن عمل و نیز برخورداری او از آزادی در چگونگی انجام دادن آن؛

۲. در اختیار داشتن معیاری برای تشخیص خوب و بدِ اعمال به منظور ایجاد انگیزه برای او در فعل یا ترک آن‌ها.

بدیهی است اگر فرد، اختیار لازم نداشته باشد و از سرِ اکراه و اجبار رفتاری انجام دهد، یا معیار تشخیص کار پسندیده از ناپسند را نداشته باشد، ارزش‌گذاری اخلاقی عمل او منتفی است و از نظر عقلی، امکان تشویق یا تنبیهش وجود نخواهد داشت. بنابراین، اینکه خود انسان تعیین‌کننده است چه رفتاری برگزیند و از چه رفتاری دوری کند تا به سعادت برسد و منافعش تضمین شود و از خسران و زیان

باز خواهد گشت. انسان اعم از اینکه مسلمان باشد یا نباشد، در برخورد با دستورهای الهی و نیز در برخورد با مؤمنان، هر اقدام درست یا نادرستی که انجام دهد، اگرچه در ظاهر ممکن است نتیجه او به سود یا زیان دین یا مؤمنان و همنوعان یا حتی محیط زیستش باشد، در حقیقتْ این سود و زیان، یکی از آثار رفتار اوست، نه همه آثار آن؛ زیرا نتیجه رفتار او، به سود و زیان خودش نیز هست و به خود او نیز باز خواهد گشت. برای مثال، وقتی کسی در پی فریب دیگری است، یا در جهت ضربه زدن به مسلمانان، خدعه و نیرنگ می‌‌کند، بر اساس دیدگاه قرآنی، به خود نیرنگ زده و خود را فریب داده است؛ زیرا خدعه و نیرنگ وقتی مصداق می‌‌یابد که طرف مقابل، از نیرنگ باخبر نباشد تا آسیبی که بر آن خدعه مترتب است، به او برسد. اما اگر طرف مقابل غافل نباشد و هیچ نیرنگی نتواند او را بفریبد، در آن صورت، فرد مکار و نیرنگ باز فریب خورده است؛ زیرا گمان می‌‌کرده که نیرنگش کارگر می‌‌افتد و رقیبش را مبتلا می‌‌سازد؛‌ اما از آن‌جا که خدا هرگز از رفتار بندگان غافل نمی‌شود و از اهداف و انگیزه‌های رفتار آن‌ها آگاه است، هرگز مفتون نمی‌شود و پاسخ هر رفتار را در وقت مناسب به آن فرد بازخواهد گرداند. ازاین‌رو در آیات متعددی آمده است که خداوند همه ضررها و آسیب‌هایی را که در پسِ اعمال فرد گناهکار یا کافر و مشرک متصور است، به خود او باز می‌گرداند و فرد نیرنگ‌باز را زیان‌دیده بزرگ معرفی می‌‌کند.^۱

بنابراین در نگاه کلی، باید انسان برای اصلاح رفتار و اعمالش برنامه‌ریزی کند و در به‌کار بستن اصول مهم انسانی و دینی در رفتارهای خود اهتمام ورزد؛ خدا را ناظر اعمال و رفتارها و ظاهر و باطن خود بشمارد و همانند کسی که دائماً زیر ذره‌بین دیگران است، در ادای حقوق خدا، حقوق خلق خدا، حقوق خود و حتی وظایفی که در قبال محیط زیست و طبیعت دارد کوتاهی نکند.

۳. اصل جاودانگی انسان

یکی از اصول تبیین رفتار اخلاقی با خود، پذیرش معاد و جاودانگی انسان است. ناگفته پیداست که از ضروریات دین، اعتقاد به معاد و حیاتِ پس از مرگ است؛ چرا که در متون دینی، جزا و پاداش الهی که در جهان آخرت متوجه بندگان خدا می‌‌شود،