عبارت دیگر، هر کار نیک یا بدی که از انسان سر می‌‏زند و او تصور می‌‏کند گذشت زمان، آن را از بین می‌‏برد، یا در همین عالم یا دست‌کم به آخرت منتقل می‌‏شود و انجام‌دهنده آن، روزی آن عمل را پیش روی خویش می‌‏بیند، با اینکه ممکن است کاملاً آن را فراموش کرده باشد. قرآن کریم نیز این اصل را این‌گونه بیان می‌‌کند:

(یوْمَ تَجِدُ کلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أنَّ بَینَها وَ بَینَهُ أمَداً بَعِیداً وَ یحَذِّرُکمُ اللهُ نَفْسَهُ وَ اللهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ).^۱

روزی که هر کس کارهای نیک و کارهای بد خود را در برابر خود حاضر بیند، آرزو کند که ‏ای کاش میان او و کردار بدش فاصله‏ای بزرگ بود. خداوند شما را از خودش می‏ترساند؛ و خدا به بندگانش مهربان است.

مفسران، در بحث تجسم اعمال به‌تفصیل به این مطلب پرداخته‌اند که اعمال هر فرد حاضر می‌‌شود و مراد از احضار اعمال، اعطای پاداش نیست. برای مثال، در تفسیر نمونه در ذیل این آیه آمده است:

نمی‏گوید: آرزو می‏کند اعمال بدش نابود شود؛ زیرا می‏داند چیزی در جهان نابود نمی‏شود، بلکه آرزو می‏کند با آن فاصله بگیرد.^۲

در این تفسیر، در ادامه مطلب آمده است:

واژه «تجد» از ماده «وجدان» (یافتن) ضد فقدان و نابودی است و کلمه «خیر» و «سوء» که به صورت نکره آمده، در اینجا مفید عموم است؛ یعنی هر انسانی در آن روز تمام اعمال خوب و بد خود را ـ هر چند کم باشد ـ در نزد خود می‏یابد.

گرچه جمعی از مفسرین اصرار دارند این آیه، و آیات مانند آن را توجیه کنند و بگویند منظور از حاضر شدن اعمال، حضور پاداش و کیفر آن‌هاست و یا اینکه منظور، حضور نامه عمل است که تمام اعمال آدمی، از نیک و بد در آن ثبت شده است.

ولی پیدا است که این توجیهات، با ظاهر آیه سازگار نیست؛ زیرا این آیه به‌روشنی می‏گوید که انسان در روز رستاخیز، «خودِ عمل» را می‏یابد، و در ذیل آیه

خدا کسی است که آسمان‌ها و زمین‎های هفتگانه را آفرید؛ تدبیر الهی در آن‌ها جریان دارد، تا بدانید که خدا بر هر چیزی تواناست، و علم او به همه چیز احاطه دارد.

نتیجه آنکه ضمانت اجراییِ رعایت احکام اخلاقی، آگاهی از قدرت الهی و اعتقاد به اِعمال آن در جهت اعطای پاداش به فاعل عملِ نیک، و بازخواست و مجازات فاعل عملِ زشت خواهد بود. وعده‌ها و وعیدهای خدا درباره پاداش‌ها و مجازات‌ها، در سرتاسر قرآن کریم به‌فراوانی دیده می‌شود و همگی حکایت از قدرت و اراده الهی بر اعطای پاداش به نیکوکار و مجازات بدکار است. البته روشن است که این وعده‌ها فقط وقتی مؤثر خواهد بود که آگاهی به آن و اعتقاد به قدرت الهی بر انجام آن، حقیقتاً در ضمیر انسان تحقق یافته باشد؛ ازاین‌رو آن کس که به قدرت خداوند اعتقاد داشته باشد، همواره در پی انجام‌دادن اعمال پسندیده بوده، در کار خیر بر دیگران سبقت می‌گیرد؛^۱ و آن کس که به قدرت الهی اعتقاد نداشته باشد، در زمین استکبار ورزیده، مرتکب رفتارهای ناپسند خواهد شد.^۲

ب ـ مبانی هستی‌شناختی

به‌طورکلی، هر مسلمان با عنایت به آموزه‌های دینی در مسیر اصلاح رفتار اخلاقی خویش، به‌ویژه اصلاح رفتار اخلاقی با خودش، باید چند اصل کلی هستی‌شناختی را نیز در نظر داشته باشد و از آن‌ها غافل نباشد. بدون توجه به این قواعد و اصول کلی، تنظیم رفتار بر اساس آنچه مطمح نظر آموزه‌های دین مبین اسلام است، چندان امکان‌پذیر نیست. این اصول به شرح ذیل است:

۱. اصل بقای عمل

یکی از اصول مهم تعالیم اسلام، بقای عمل است. این اصل، از مهم‌ترین اصول در فرهنگ اسلامی، و شبیه نظریه‏ای است که لاوازیه، دانشمند فرانسوی، در فیزیک در اثبات بقای ماده ابراز کرده است. طبق نظریه قرآن، هیچ کوشش و عمل انسان، هر نوع که باشد و دارای هر بهره‏ای از صلاح و فساد باشد، هرگز از بین نمی‏رود. به