۲. اصل حکمت الهی

یکی دیگر از مبانی خداشناختی مرتبط با موضوع اخلاق، اعتقاد به حکمت الهی است. حکمت الهی نیز از دو ساحت علمی و عملی برخوردار است؛ اما برای ایجاد انگیزه در انسان‌ها برای پایبندی به احکام اخلاقی، اعتقاد به حکیم بودن خداوند، ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. بی‌تردید اگر انسان باور داشته باشد که خداوند، مخلوقات را عموماً و انسان را به طور خاص، از روی حکمت آفرید، و هدفمندی و اتقان آفرینش در عالی‌ترین درجه ممکن تحقق یافته است، انگیزه و اعتماد او در زمینه پایبندی به احکام اخلاقی و شرعی پدید خواهد آمد. برای اثبات حکمت الهی، افزون بر براهین متعدد که متکلمان و فلاسفه اسلامی اقامه کرده‌اند، ادله متعدد نقلی نیز وارد شده است. مشهورترین برهانی که متکلمان بر عدل و حکمت الهی اقامه کرده‎اند، بر اساس علم و غنای مطلق خداوند استوار است. قاضی عبدالجبار معتزلی دراین‌باره چنین گفته است:

انه تعالی عالم بقبح القبیح، و مستغن عنه، و عالم باستغنائه عنه، و من کان هذه حالة لایختار القبیح بوجه من الوجوه؛^۱

خداوند متعال قبح قبیح را می‎داند، و به انجام آن نیازی ندارد و به بی‎نیازی خود از آن نیز آگاه است؛ و هر کس چنین صفتی داشته باشد، هرگز فعل قبیح را انجام نمی‎دهد.

خواجه نصیرالدین طوسی نیز ناظر به این برهان می‌نویسد: و استغناؤه و علمه یدلان علی انتفاء القبح عن أفعاله تعالی؛^۲ بی‎نیازی و علم خداوند، بر نفی قبح از افعال الهی دلالت می‎کنند.

آیات متعددی از قرآن کریم، برای اثبات حکمت خداوند قابل استفاده است؛ آیاتی که علم و آگاهی خداوند به افعالش، اتقان و کمال آن افعال و آفرینش مخلوقات^۳ و هدفمندی آن‌ها^۴ را بیان کرده، بر حقانیت آن تأکید دارد. بدیهی است

و لایتناهی او پُر می‌کند، کاملاً نادرست و باطل است و بر هیچ مبنای عقلی و نقلی استوار نیست. ازاین‌رو در آیات متعدد، به این معنا تصریح و به آن توجه داده شده است. در سوره زمر، به بی‌نیازی خدا از ایمان مردمان اشاره شده و آمده است که خداوند، از کفر ورزیدن بندگانش خشنود نیست.^۱ همچنین قرآن ‌در موضوعات گوناگون دیگر مانند شکرگزاری از نعمت‌های خدا^۲ به مفهوم عام آن، انجام‌دادن مناسک حج^۳ و نیز جهاد با مال^۴ و جان^۵ تصریح می‌‌کند که خدا از همه عالمیان بی‌نیاز است و انجام‌دادن این تکالیف و وظایف، صرفاً به منظور منافع بندگان توصیه یا تکلیف شده است؛ و سرانجام، در آیات دیگر، فقر و نیازمندی بندگان به خدا را یادآور می‌‌شود و بیان می‌‌کند رویگردانی از بندگی و اطاعت خالق یکتا، موجب می‌‌شود خداوند به جای آن ملت ناسپاس، ملتی مؤمن بیاورد.^۶ قبول این مبنا برای تبیین بازگشت نتایج اعمال و رفتارهای هر فرد به خود او، که در مبانی جهان‌شناختی تبیین خواهد شد، ضروری است. بنابراین، فرض‌کردن این اصل که سود و زیان رفتارها و از جمله رفتارهای اخلاقی، بیش از همه متوجه فاعل آن است و وضع همه احکام الهی به مصلحت بشر و به‌ویژه فرد انجام‌دهنده آن بوده، کمال و سعادت او را در پی خواهد داشت و از آن نفعی برای واضع احکام، یعنی ذات مقدس پروردگار، متصور نیست می‌تواند انگیزه آدمی را در پایبندی به احکام شرعی و اخلاقی بیشتر کرده، ضمانتی برای اجرای آن احکام به‌شمار آید.