کنترل بر نفس باید آن را به رعایت موازین اخلاقی عادت داد. برای این کار سختگیری خردمندانه و ارزیابی مستمر لازم است تا با این دو اقدام، امکان رام کردن نفس و وادار کردن تمکین او به پذیرفتن دستورهای عقل و شرع فراهم شود.

۶. مراقبت از نفس به معنای مقابله با خواهش‌های نفسانی و پرهیز از زیاده‌روی یا خروج از حدود شرعی در برآورده کردن خواهش‌های نفس است؛ بنابراین باید نفس خود را به بهره‌مندیِ کم از لذات نفسانی و البته از راه مشروع عادت داد و از تجاوز و تعدی به حدود الهی پرهیز کرد.

۷. مراقبت از نفس با مراتب و درجاتی که گذشت، کاری ضروری در جهت رشد و کمال و نیز تهذیب نفس در پی آن، برای دستیابی به سعادت دنیا و آخرت انسان ضروری است.

۸. سختگیری بر خود در واجبات به قدر توان، در فضایل اخلاقی به قدر ظرفیت و در مستحبات تا هنگام فرا رسیدن خستگی و کسالت، جایز است و بیش از آن مذموم خواهد بود.

۹. بدون مراقبت و سختگیری بر نفس خود، امکان کنترل نفس فراهم نشده، ملکه تسلط بر خواهش‌های نفسانی ایجاد نخواهد شد. برای مثال، کسی که می‌خواهد بر نفس خویش تسلط داشته باشد و شهوت جنسی‌اش را مهار کند، اگر امکان هدایت آن به سمت فرونشاندن غریزه از راه حلال فراهم نیست، باید با سختگیری بر نفس خویش از راه روزه، مهار آن را برای خویش امکان‌پذیر سازد و ارضای آن را به تأخیر اندازد.

۱۰. پس از دستیابی به توانمندیِ کنترل نفس، دانش دیگری نیاز است. این دانش، شناسایی رذایل اخلاقی و راهکار مقابله با هر رذیله اخلاقی را برای سالکِ مسلط بر نفس خویش امکان‌پذیر می‌سازد.

و الحمد لله رب العالمین

خویش ایجاد کرده، راه تلبس نفس به رذایل را سد، یا رذایل نفس را زایل سازد. اگر آدمی بداند امانت‌داری و صداقت، صفت حسنه‌ای است که تلبس به آن، انسان را از نظر اخلاقی بالا می‌برد، گام بلندی در جهت تلبس به راستگویی برداشته شده است. همچنین اگر مفهوم خیانت یا تهمت را بشناسد، در پیراسته کردن خویش از این صفات مذموم، اقدامی‌ مؤثر انجام گرفته است. بنابراین در مسیر خودسازی، کنترل نفس و ارزیابی آن ضروری است؛ اما شناخت رفتارهای خوب و بد نیز برای اینکه هر فرد بداند کدام رفتارها را انجام دهد و کدام‌یک را ترک کند، ضروری و لازم است.

نتایج پایان فصل

بر اساس آنچه در این فصل بیان شد، به این نتایج می‌توان دست یافت:

۱. انسان در دو ساحت باید به ساماندهی رفتار با خود بپردازد: یکی در ساحت رفتار با جسم خویش؛ و دیگری رفتار با روح و روان خود.

۲. اصلاح رفتار با جسم خود، نباید هدف عالی برای آدمی باشد. این امر هدفی است میانی که پیامدش پرورش و مراقبت از سلامت بدن یا بازپروری آن خواهد بود. این پیامد برای نیل به کمال و دستیابی به سعادت حقیقی، هدفی میانی است، نه عالی یا غایی.

۳. سه سرفصل تغذیه، بهداشت و درمان، همه اقدامات لازمی را که انسان برای پرورش، مراقبت از سلامت یا بازپروری جسم به آن نیازمند است در خود جا داده است. ازاین‌رو انسان باید برای تحقق آن‌ها کوشا باشد و در ادای حق جسم خویش به مثابه وظیفه‌ای اخلاقی و شرعی کوتاهی نکند.

۴. در رفتار اخلاقی با روح و روان خود باید سرمنشأها شناخته شود تا از آن طریق بتوان در اصلاح رفتار اخلاقی با خود اقدام کرد و در تحقق آن موفق بود. به نظر می‌رسد با در دست گرفتن کنترل فکر، قلب، اعضا و جوارح، تسلط کامل بر نفس خود امکان‌پذیر است.

۵. نفس آدمی سرکش است و همانند اسبی چموش در تلاش است تا لجام خویش را از کف عقل بیرون کشد و به هر سو می‌خواهد روان شود. برای استمرار