امام علی علیه السلام نیز در بیان شرایط توبه، شش شرط مطرح کرده، در بیان دو شرط پایانی می‌فرماید: «پنجم: گداختن هر گوشتی حرام روییده به حزن و الم، تا پوست به استخوان چسبد و گوشت تازه بروید. ششم: الم و زحمت طاعت و عبادت به بدن چشانیدن به ازای آنچه از شیرینی معصیت چشیده. پس چون کسی این شش امر را به جا آورد بگوید: ”استغفرالله"».۱
این بیان شریف به‌خوبی موضوع مجازات نفس خویش به سبب انجام اعمال ناصواب را مطرح کرده و شیوه و اندازه آن را نیز ترسیم می‌کند تا ضمن مجازات نفس، از زیاده‌روی و افراط جلوگیری کرده باشد.
مؤاخذه و تنبیه می‌تواند در حد منع رسیدن به لذتی جسمانی باشد. برای مثال، جریمه خویش با روزه در ازای ارتکاب رفتار ناپسند، یا امساک یا کم‌خوابیدن و اموری ازاین‌قبیل تا جایی که آسیبی متوجه جسم نشود مطلوب است. در غیر این صورت، همین تنبیه از مصادیق رفتارهای ناپسند به شمار خواهد آمد. لذا امیر مؤمنان، علی علیه السلام در شرح اوصاف برجسته متقین و پرهیزگاران که در نهجالبلاغه آمده است، می‌فرماید:
ان استصعبت علیه نفسه فی ما تکره لم یعطها سؤلها فی ما تحب.۲
هرگاه نفس او در انجام وظایفی که خوش ندارد، سرکشی کند]و به راه گناه برود[او هم از آنچه دوست دارد محرومش میسازد]و از این طریق نفس سرکش را مجازات می‌کند[.
در حدیث دیگری از آن حضرت آمده است:
اذا صعبت علیک نفسک فاصعب لها تذل لک.۳
هنگامی که نفس بر تو سخت گیرد]و در برابر اطاعت فرمان حق، به‌آسانی تسلیم نشود[تو هم بر او سخت بگیر]و خواستههایش را از او دریغ دار[تا در برابر تو تسلیم شود.
آن حضرت درباره تربیت نفس سرکش و راه وادار ساختن آن فرموده است:
