یعْمَلُ عَلی‏ شاکلَتِهِ.^۱

اما ابن‌عربی در تفسیر خود می‌نویسد:

قُلْ کلٌّ یعْمَلُ عَلی‏ شاکلَتِهِ أی: خلیقته و ملکته الغالبة علیه من مقامه فمن کان مقامه النفس و شاکلته مقتضی طباعها عمل ما ذکرنا من الإعراض و الیأس و من کان مقامه القلب و شاکلته السجیة الفاضلة عمل بمقتضاها الشکر و الصبر فَرَبُّکمْ أعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أهْدی‏ سَبِیلاً من العاملین عامل الخیر بمقتضی سجیة القلب و عامل الشرّ بمقتضی طبیعة النفس فیجازیهما بحسب أعمالهما.^۲

علامه طباطبایی، در بیانی مبسوط معتقد است که انسان یک شاکله ندارد. او در تفسیر خود، در حقیقت ضمن نفی معنای «نیت» برای شاکله، از دو شاکله برای انسان نام می‌برد و می‌نویسد:

آدمی دارای یک شاکله نیست، بلکه شاکله‏ها دارد: یک شاکله آدمی زائیده نوع خلقت و خصوصیات ترکیب مزاج اوست، که شاکله‏ای شخصی و خلقتی است، و از فعل و انفعال‌های جهازات بدنی او حاصل می‏شود، مانند خود مزاج او که یک کیفیت متوسطه‏ای است که از فعل و انفعال‌های کیفیت‌های متضاد با یکدیگر حاصل می‏شود؛ شاکله دیگر او خصوصیاتی است خلقی که علاوه بر شاکله، که از ناحیه تأثیر عوامل خارج از ذاتش در او پدید می‏آید و آدمی به هر شاکله‏ای که باشد و هر صفت روحی که داشته باشد، اعمالش بر طبق‏ همان شاکله و موافق با فعلیات داخل روحش از او سر می‏زند، و اعمال بدنی او همان صفات و فعلیات روحی را مجسم می‏سازد، هم‌چنان‌که انسان متکبر مغرور، این صفات روحی‌اش از سراپای گفتار و سکوت و قیام و قعود و حرکت و سکونش می‏بارد و شخص خوار و ذلیل و مسکین، از تمامی حرکات و سکناتش ذلت به چشم می‏خورد، و همچنین شجاع با ترسو، و سخی با بخیل، و صبور با عجول، و هر صاحب صفتی با فاقد آن صفت، از نظر کردار و رفتار متفاوت است، و چگونه نباشد

انسان و به عبارت بهتر همان ترکیب جسم و جان^۱، و گاه به معنای فکر و ذهن^۲ به کار رفته است.

آنچه در مرحله نخست، به موضوع این کتاب ارتباط دارد، متونی است که نفس در آن به معنای «خود» به کار رفته باشد که شامل خود مادی یا «جسم»، خود غیرمادی یا «روح»، و خود به معنای «هویت» یا خود حقیقی که درباره انسان، حیات انسانی او را نیز شامل می‌‌شود، است. بنابراین متونی که در آن نفس به معانی دیگری آمده است، همچون نفس به معنای «هوی و هوس» یا «نفس اماره» به صورت فرعی و با واسطه، به این پژوهش مرتبط خواهد بود.

و ـ شاکله

یکی از اصطلاحات مرتبط به موضوع بحث، «شاکله» است. قرآن کریم در آیه‌ای می‌فرماید: (قُلْ کلٌّ یعْمَلُ عَلی‏ شاکلَتِهِ فَرَبُّکمْ أعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أهْدی‏ سَبِیلاً).^۳

به نظر می‌رسد آشکارسازی مفهوم شاکله بر اساس معنای مقصود خداوند، به ما کمک می‌کند تا رابطه عمل با شاکله انسان نیز آشکار شود. بر اساس نظر مفسران، شاکله به دو معنا آمده است: برخی شاکله را به معنای «طینت، سرشت یا طریقه و روش» دانسته^۴؛ و برخی دیگر با استناد به چند روایت، شاکله را به معنای «نیت» دانسته‌اند.^۵

فیض کاشانی با استناد به دو حدیث، آن را به معنای نیت دانسته، می‌نویسد:

فی الکافی عن الصادق علیه السلام: النیة أفضل من العمل، ألا و انّ النعمة هی العمل ثم تلا قُلْ کلٌّ یعْمَلُ عَلی‏ شاکلَتِهِ یعنی علی‏ نیته. و فیه و العیاشی عنه علیه السلام إنّما خلّد أهل النار فی النّار لأنّ نیاتهم کانت فی الدنیا أن لو خلّدوا فیها أن یعصُوا اللهَ أبداً و إنّما خلّد أهل الجنّة فی الجنّة لأنّ نیاتهم کانت فی الدنیا أن لو بقوا فیها أن یطیعوا اللهَ أبداً فبالنیات خلّد هؤلاءِ و هؤلاءِ ثمّ تلا قُلْ کلٌّ