است. او برای جلوگیری از ارتکاب مجدد آن، به خود عتاب می‌کند و در صدد جبران برمی‌آید. نخستین اقدام برای جبران رفتار زشت، جریمه نفس خویش است. این‌گونه رفتار با نفس خویش، از برخی متون دینی نیز قابل استفاده است. قرآن مجید به این مسئله اهمیت می‌دهد و به نفس «لوامه‏» سوگند یاد می‏کند و می‏فرماید: (وَلَا أقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ)^۱ و نفس لوامه همان وجدان بیداری است که صاحبش را هنگام ارتکاب کار ناپسند سرزنش می‏کند. البته سرزنش نفس نوعی معاقبه و مجازات خویشتن است. امام علی علیه السلام در شرح یکی از اوصاف پرهیزگاران می‏فرماید:

ان استصعبت علیه نفسه فی ما تکره لم یعطها سؤلها فی ما تحب.^۲

هرگاه نفس او در انجام وظایفی که خوش ندارد، سرکشی کند]و به راه گناه برود[او هم از آنچه دوست دارد محرومش می‏سازد]و از این طریق نفس سرکش را مجازات می‏کند[.

آن حضرت در بیان دیگری می‌فرماید: «من ذم نفسه اصلحها، من مدح نفسه ذبحها؛^۳ آن کس که نفس خویشتن را مذمت]و سرزنش[کند سبب اصلاح آن را فراهم کرده، و آن کس که خویشتن را مدح و ثنا گوید، گویی خود را ذبح کرده است».

ایشان در بیان دیگری، مجازات نفسِ خاطی را در پرهیز دانسته، می‌فرماید: «دواء النفس الصوم عن الهوی، و الحمیة عن لذات الدنیا؛^۴ داروی نفس]سرکش[روزه گرفتن از هوا و هوس‌ها و پرهیز از لذات دنیاست».

داستان ابولبابه انصاری و توبه‌ای که پس از خیانتش انجام داد، یکی دیگر از شواهد مجاز بودن مجازات نفس پس از رفتار زشت است. او خود را به ستون بست تا توبه‌اش از سوی خداوند پذیرفته شد و در شأن او آیه ۱۰۲ سورة توبه^۵ نازل شد و پیامبر صلی الله علیه و اله بشارت آمرزش پروردگار را برای او آورد و خود، ریسمان از گردنش باز کرد.

ج ـ مشارطه

مشارطه عبارت است از اینکه انسان با خود و خدایش پیمان بندد که هرگز مرتکب رفتار ناپسند نشود، حقی را پایمال نسازد، و در انجام وظیفه کوتاهی نکند. اگر تخلفی از او سر زد و مرتکب رفتار ناپسندی شد یا وظیفه‌ای شرعی یا اخلاقی را ترک کرد، و خویشتن را جریمه کرد و خود را از یکی از مواهب حلال محروم گرداند، به این‌کار معاتبه می‌گویند. امام علی علیه السلام می‏فرماید:

من لم یتعاهد النقص من نفسه غلب علیه الهوی، و من کان فی نقص فالموت خیر له.^۱

کسی که کاستی‌های خویش را بررسی نکند، هوای نفس بر او چیره می‏شود؛ و کسی که پیوسته در حال سقوط و نقصان است، مرگ برای او بهتر است.

امام زین‌العابدین علیه السلام نیز توجه خاصی به مشارطه داشته و این از کلام آن حضرت آشکار است، آن هنگام که فرمود:

ولک یا رب شرطی الا اعود فی مکروهک، و ضمانی ان لا ارجع فی مذمومک و عهدی ان اهجر جمیع معاصیک:^۲

پروردگارا، شرطی در پیشگاه تو کرده‏ام که به آنچه دوست نداری، باز نگردم، و تضمین می‏کنم به سراغ آنچه تو مذمت کرده‏ای نروم و عهد می‏کنم که از جمیع گناهانت دوری گزینم.

این بیان شریف، از این معنا حکایت می‌کند که پیش از مشارطه با نفس خود برای ترک منهیات خداوند، محاسبه صورت گرفته است؛ زیرا بدون محاسبه نفس، هرچند اجمالی، توجه به رفتارهای ناپسند خویش تحقق نمی‌یابد. بنابراین مشارطه هنگامی است که محاسبه نفس صورت گیرد و موارد تخلف از مسیر حق شناسایی شود.

د ـ معاتبه و معاقبه

گام پایانی در تربیت نفس، معاتبه و مؤاخذه و تنبیه خویش است. پس از محاسبه نفس، ممکن است سالک به رفتارهای ناپسندی برخورد کند که مرتکب آن‌ها شده