فیما اکتسب لها و علیها فی لیلها و نهارها:^۱

چقدر شایسته است که انسان ساعتی برای خود داشته باشد، که هیچ چیز او را به خود مشغول نسازد و در این ساعت، محاسبه خویش کند و بنگرد چه کاری به سود خود انجام داده و چه کاری به زیان خود، در آن شب و در آن روز.

به نظر می‌رسد مقصود از اختصاص ساعتی که فراغت‏ به طور کامل ‏حاصل باشد، ساعتی در شبانه‌روز است. شاهد این برداشت، روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام است که می‏فرماید:

حق علی کل مسلم یعرفنا، ان یعرض عمله فی کل یوم و لیلة علی نفسه، فیکون محاسب نفسه، فان رای حسنة استزاد منها و ان رای سیئة استغفر منها لئلا یخزی یوم القیامة:^۲

بر هر مسلمانی که معرفت ما را دارد، لازم است اعمال خود را در هر روز و شب، بر خویشتن عرضه بدارد، و حسابگر نفس خود باشد؛ اگر حسنه‏ای مشاهده کرد، برای افزودن آن کوشش کند، و اگر سیئه‏ای ملاحظه کرد، از آن استغفار کند، مبادا روز قیامت رسوا شود.

همین معنا از امام کاظم علیه السلام به گونه دیگر روایت‏شده است، آن هنگام که فرمود:

یاهشام لیس منا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم فان عمل حسنة استزاد منه و ان عمل سیئا استغفر الله منه و تاب:^۳

کسی که هر روز به حساب خویش نرسد از ما نیست؛ اگر کار خوبی انجام داده از خدا توفیق فزونی طلبد]و خدا را بر آن سپاس گوید[و اگر عمل بدی انجام داده استغفار کند و به سوی خدا برگردد و توبه کند.

بنابراین بهترین فاصله زمانی برای محاسبه نفس آن است که در کنار مراقبت همیشگی در هر شبانه‌روز، یک‌بار در وقت خلوت و فراغت، رفتار روز خویش را محاسبه کنیم.

آن حضرت در بیان دیگری، از خداوند استمداد می‌کند تا کمتر از آنی او را به خودش وا ننهد و تا زنده است لحظه‌ای حضرتش را به خود وا مگذارد:

و اسألک ان تعصمنی من معاصیک و لا تکلنی الی نفسی طرفة عین أبدا ما أحییتنی لا أقل من ذالک و لا أکثر، إن النفس لأمارة بالسوء الا ما رحمت یا أرحم الراحمین:^۱

از تو می‌خواهم که مرا از ارتکاب گناهان نگه‌داری و تا ابد مرا به اندازة چشم‌برهم‌زدنی به نفسم وامگذاری، نه کمتر از آن و نه بیشتر از آن؛ چرا که نفس به بدی فرمان می‌دهد مگر آنکه تو رحم کنی، ای مهربان‌ترینِ مهربانان.

بر این اساس به نظر می‌رسد انسان در راه تکامل و در حال پیمودن پله‌های ترقی، رشد و کمال، همواره به مراقبت از خود برای پیشگیری از سقوط نیاز دارد. پس به هر اندازه که مدارج کمال را پیموده، بالاتر می‌رود، مراقبت و هشیاری بیشتری می‌طلبد؛ زیرا سقوط از مدارج بالاتر خطرناک‌تر و هلاک‌کننده‌تر خواهد بود.

• فواصل زمانی محاسبه نفس

مراقبت و کنترل نفس می‌بایست در سه حوزه کنترل فکر، کنترل عواطف و کنترل اعضا و جوارح به صورت مستمر و دائم انجام ‌شود و لحظه‌ای نباید از آن غافل شد. اما برای محاسبه عملکرد، باید زمانی خاص تعیین کرد و در فواصل زمانی کوتاه، رفتارهای خویش را ارزیابی و محاسبه کرد تا اگر اشکال و لغزشی رخ داده بود اصلاح شود و اگر رفتارها همگی نیک و پسندیده بود، از خداوند شکرگزاری شود. آدمی باید افکار و رفتار خویش را ارزیابی و محاسبه کند، و انتخاب فاصله زمانی برای این کار فرع آن است؛ اما فاصله زمانی مناسب برای محاسبه خویش بر اساس آنچه در روایات آمده، هر شب است. یعنی در هر شبانه‌روز، ساعتی به خلوت و ارزیابی و محاسبه خود اختصاص داده شود. لذا در حدیثی از امیر مؤمنان، علی علیه السلام می‏خوانیم که فرمود:

ما احق للانسان ان تکون له ساعة لایشغله شاغل یحاسب فیها نفسه، فینظر