305
رفتار اخلاقی انسان با خود

باشد، باید موجب غرور و در نتیجه رکود و بسنده کردن به وضع موجود نشود، بلکه شکر و سپاس خداوند متعال را در پی داشته باشد و به طلب توفیق بیشتر در ادامه راه بینجامد. اما اگر نتیجه ارزیابی رفتار خود منفی بود و برای شخص محرز شد که در رفتارش مرتکب لغزش و خطا شده است، باید نتیجه‌اش توبه و سپس تلاش در جهت اصلاح عملکرد و بهبود آن باشد؛ چرا که توبه واقعی آن است که فرد به ترک کار خطا و اصلاح و جبران آن تصمیم بگیرد. بنابراین لازمه اصلاح لغزش‌ها، خطاها و عیوب خویش، آگاهی از آن‌هاست و آگاهی از این امور، از محاسبه نفس و توجه به رفتارهای خویش حاصل می‌شود. امام علی علیه السلام در بیانی صریح، اصلاح عیوب را در گرو محاسبه نفس دانسته، می‌فرماید: «من حاسب نفسه وقف علی عیوبه و أحاط بذنوبه و استقال الذنوب و أصلح العیوب».۱ ایشان اثر محاسبه نفس را نیز اصلاح عیوب می‌داند؛ زیرا محاسبه نفسی که اصلاح رفتارها و لغزش‌ها را در پی نداشته باشد، محاسبه نخواهد بود: «ثمرة المحاسبة صلاح النفس».۲

پس کسی که محاسبه نفس خویش را جدی گرفته، به آن پایبند است، از این اقدام خود در جهت کمال‌یافتگی بیشتر خویش و سپس نیل به سعادت برتر منتفع خواهد شد؛ و کسی که از محاسبه رفتارهایش غافل شد، بی‌شک زیان خواهد دید: علی علیه السلام: «من حاسب نفسه ربح و من غفل عنها خسر؛۳ هر کس نفس خویش را محاسبه کند، سود خواهد برد و آن‌که از نفس خویش غافل شود، زیان خواهد دید».

نکته مهم پایانی این است که محاسبه نفس، کاری مستمر و دائم است؛ و ازآنجاکه رشد و تعالی انسان پایان ندارد، هرگاه که کنترل نفس متوقف شود، پیشرفت به سوی کمال نیز متوقف می‌شود و گاه ممکن است سقوط از درجات پیشین نیز رخ دهد. ازاین‌رو کنترل نفس همواره باید ادامه داشته باشد و لحظه‌ای تعطیل نشود.پس محاسبه نفس نمی‌تواند متوقف شود. امام صادق علیه السلام در حدیثی منسوب به ایشان، پارسایی را در گرو استمرار محاسبه نفس دانسته، می‌فرماید: «اصل الورع دوام المحاسبه».۴

1.. غرر الحکم: ح۸۹۲۷.

2.. همان: ح۴۶۵۶.

3.. نهج البلاغة: حکمت ۲۰۸.

4.. مصباح الشریعه: ص۲۰۲.


رفتار اخلاقی انسان با خود
304

امام سجاد علیه السلام در دعای ۲۷ صحیفه، توفیق گفتار و کردار نیک را از خداوند درخواست کرده، عرض می‌کند: «اللهم... وفقنی لخیر القول و العمل؛۱ خدایا، مرا به سخن و رفتار نیک موفق گردان».

اما آنگاه که رفتارهای زشت و ناپسند از او سر زند، آن رفتارها را به خدا نسبت نمی‌دهد و خود را در انجام‌دادن آن رفتار یا اتصاف به صفتی زشت مقصر می‌یابد. به این دلیل در صدد اصلاح و جبران آن بر می‌آید. متون فراوان موجود در قرآن و حدیث که بر لزوم استغفار و توبه و اعتراف به گناهان دلالت دارد، همگی از این مهم حکایت می‌کند که از منظر آموزه‌های دینی، رفتارهای ناشایست از اکتسابات خودِ آدمی است و به او نسبت داده می‌شود؛ ازاین‌رو نباید این رفتارها را توجیه و از زیر بار مسئولیت آن شانه خالی کرد.

از مجموع آنچه گذشت، می‌توان نتیجه گرفت که نعمت‌ها، مواهب معنوی و مادی و رفتارهای نیک انسان به توفیق الهی و از سوی خداوند نصیب انسان می‌شود؛ درحالی‌که رفتارهای زشت انسان برخاسته از اراده خودِ اوست و خداوند از آن رفتارها رضایت ندارد. در نتیجه مصیبت‌ها و بلایا، برخاسته از بدیِ رفتار اوست، و البته باید توجه داشت که این بدان معنا نیست که انسان رفتارهای زشت را بالاستقلال انجام می‌دهد. زیرا انسان در هر لحظه وجود خویش و قدرت و توانش را از ذات مقدس پروردگارش می‌گیرد. بنابراین حتی رفتارهای زشت نیز مستقلاً انجام نمی‌شود؛ اما تفاوت در این است که رفتارهای نیک را هم با قدرت الهی و هم به توفیق او انجام می‌دهد، اما رفتارهای ناپسند را فقط به واسطه قدرت اعطایی از سوی خداوند انجام می‌دهد که در گرو توفیق یا رضایت او نیست و انسان‌ها به انتخاب و با اراده خویش که از طرف خداوند به آن‌ها اعطا شده به آن دست می‌یازند.۲

• پیامد محاسبه نفس

تردیدی نیست که محاسبه نفس، پیامدهای مطلوبی دارد که در جهت اصلاح و رشد آدمی تا مدارج کمال است. به عبارت دیگر، اگر نتیجه ارزیابی رفتار خویش مثبت

1.. الصحیفة السجادیة: دعای ۲۷ ص۷۰.

2.. نساء: ۷۹: (ما أصابَک مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أصابَک مِنْ سَیئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ) هر خیرى كه به تو رسد از جانب خداست و هر شرى كه به تو رسد از جانب خود توست.

  • نام منبع :
    رفتار اخلاقی انسان با خود
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 7392
صفحه از 327
پرینت  ارسال به