هرچه از خوبی‌ها به تو می‏رسد، از جانب خداست و آنچه از بدی به تو می‏رسد، از خود توست.

همچنین در آیه دیگر می‌فرماید:

(وَ ما أصابَکمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما کسَبَتْ أیدیکم).^۱

هر مصیبتی که به شما رسیده، توسط خود شما بوده است.

پس کسی که با این آموزه آشنا و به وابستگی مطلق خویش به خداوند آگاه است، هرگز با رفتارهای نیکش مغرور نمی‌شود و نقش خداوند را در توفیقاتش از یاد نمی‌برد و خود را در انجام‌دادن آن رفتارها یا اتصاف به صفات نیک مستقل نمی‌یابد؛ و به تکبر مبتلا نمی‌شود؛ و همواره شکرگزار خداوند است. ازاین‌رو امام باقر علیه السلام راه رهایی از عُجب را شناخت خود می‌داند و می‌فرماید: «سد سبیل العجب بمعرفة النفس؛^۲ راه خودپسندی، با شناخت نفس بسته شده است».

در سیره معصومان علیهم السّلام نیز می‌بینیم که نه فقط توفیق انجام‌دادن اعمال خیر از خداوند طلب شده است، بلکه پس از رفتارهای نیک یا ادای تکالیف الهی، شکر و سپاس از خداوند به جای خودپسندی صورت گرفته است. امام کاظم علیه السلام در یکی از دعاهای خود به پیشگاه پروردگار عرضه می‌دارد: «اللهم وفقنی لکل عمل صالح ترضی به عنی و قربنی به إلیک زلفی؛^۳ خداوندا، مرا بر هر عمل نیکی که تو با انجام‌دادن آن از من خشنود می‌شود موفق گردان، و آن را مایه نزدیکی من به خودت قرار ده».

علی‌بن‌حسن فضّال از امام رضا علیه السلام در بیان علت و مفهوم سجده شکر پس از نماز روایت کرده است:

یقول هذه السجدة منی شکرا لله علی ما وفقنی له من خدمته و أداء فرضه و الشکر موجب للزیادة فإن کان فی الصلاة تقصیر تم بهذه السجدة.^۴

می‌گوید این سجده از طرف من، شکر خدایی است که مرا به اطاعتش و انجام فریضه موفق گردانید، و شکر نیز موجب زیادی نعمت می‌شود و اگر در نماز کوتاهی صورت گرفته باشد، با آن سجده برطرف می‌شود.

حاسبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا و زنوها قبل أن توزنوا، و تجهزوا للعرض الأکبر.^۱

به حساب خود برسید، قبل از آنکه به حسابتان برسند و خود را ارزیابی کنید پیش از آنکه ارزیابی‌تان کنند و برای بازخواست بزرگ‌تر مهیا شوید.

امام کاظم علیه السلام در بیان لزوم خودارزیابی و محاسبه نفس می‌فرماید:

لیس منا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم، فان عمل خیرا استزاد الله منه و حمد الله علیه، و ان عمل شرا استغفر الله منه و تاب الیه:^۲

از ما نیست کسی که هر روز به محاسبه و ارزشیابی کارهای خود نپردازد؛ پس ‍اگر کار نیکی انجام داده است، از خداوند متعال فزونی آن را بخواهد، و خدا را بر موفقیتی که به دست آورده سپاس گوید؛ و اگر کار زشتی مرتکب شده، از خداوندْ آمرزش آن را بخواهد و توبه کند.

تعابیر این روایات، نشان می‌دهد که ارزیابی و محاسبه اعمال و رفتارها باید دارای اثر باشد. بی‌تردید ارزیابی بدون اثر، جز اتلاف وقت و عمر نیست. ارزیابی‌ای سودمند است که پس از دستیابی به نتیجه، در صدد رفع کاستی‌ها و خطاها و مراقبت از قوّت‌ها و مزیت‌ها برآییم و پس از هر ارزیابی و محاسبه، گامی به کمال نزدیک‌تر شویم.

• نقش خداوند در افعال نیک و بد انسان

رفتارهای مرتبط با اخلاق و دین را در دو دسته «نیک و پسندیده» و «زشت و ناپسند» می‌توان ارزیابی کرد. آنچه دراین‌خصوص مهم است، نوع برخورد ما با این دو دسته رفتار است. از منظر آموزه‌های دینی، رفتار نیک و پسندیده منشأ الهی دارد و از توفیقات خداوند و مواهب او به بنده‌اش به ‌شمار می‌آید. از سوی دیگر، رفتارهای زشت و ناپسند و نیز گناهان، همه از ناحیه خود انسان است و خداوند به آن رفتارها راضی نیست. لذا قرآن کریم می‌فرماید:

(ما أصابَک مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللهَ وَ ما أصابَک مِنْ سَیئَةٍ فَمِنْ نفسک).^۳