از تجارب خود و دیگران و گاه به مشورت با دیگران توصیه شده است۱ و گاه کسی که دو روزش با هم مساوی است مغبون دانسته شده است.۲
اما در خودارزیابی رفتار و اخلاق بهویژه در حوزههای رفتار با خدا، با خود و با همنوعان، اکثر قریب به اتفاق افراد کوتاهی کرده، به اصلاح و جبران خطاها اهتمام نمیورزند؛ درحالیکه مهمتر از ارزیابی خود در رفتارهای دنیوی و مادی، ارزیابی خویش در امور اخلاقی و معنوی است؛ چرا که سعادت دنیوی و اخروی را همزمان تضمین میکند. این امر موجب شده است که در متون دینی، توجه فراوانی به قسم اخیر شود. قرآن کریم در بیانی صریح، مؤمنان را به توجه به رفتارهای خود که در آخرت آنان به کار آمده، ارزیابی میشود، فرا میخواند و میفرماید:
(یأیها الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللهَ وَ لْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُواْ اللهَ إِنَّ اللهَ خَبِیرُ بِمَا تَعْمَلُونَ).۳
ای کسانی که ایمان آوردهاید، از خدا بترسید؛ و هر کس باید بنگرد که برای فردایش چه فرستاده است. از خدا بترسید؛ که خدا به کارهایی که میکنید آگاه است.
برخی مفسران، مقصود از «اتقوا الله» دوم را تقوا در بازنگری اعمال میدانند. اگر انسان در این مرحله هم از تقوا برخوردار نباشد، دچار خودفریبی و سپس به سوی ازخودبیگانگی میشود. علامه طباطبایی در بیان و شرح این آیه، هم به لزوم مراقبت اعمال و رفتارهای خویش تصریح، و هم به ارزیابی رفتارها و اصلاح خطاها و جبران لغزشها اشاره میکند و مینویسد:
و این همان هدفی است که آیة (یا أیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ) دنبال نموده، مؤمنین را وادار میکند که به یاد خدای سبحان باشند، و او را فراموش نکنند، و مراقب اعمال خود باشند، که چه میکنند، صالح آنها کدام، و طالحش کدام است؛ چون سعادت زندگی آخرتشان به اعمالشان بستگی دارد؛ و مراقب باشند که جز اعمال صالح انجام ندهند، و