صالح را هم خالص برای رضای خدا به جای آورند، و این مراقبت را استمرار دهند، و همواره از نفس خود حساب بکشند، و هر عمل نیکی که در کرده‏های خود یافتند خدا را شکر گزارند، و هر عمل زشتی دیدند خود را توبیخ نموده، نفس را مورد مؤاخذه قرار دهند، و از خدای تعالی طلب مغفرت کنند؛ و ذکر خدای تعالی به ذکری که لایق ساحت عظمت و کبریایی اوست، یعنی ذکر خدا به اسمای حسنی و صفات علیای او که قرآن بیان نموده، تنها راهی است که انسان را به کمال عبودیت می‏رساند؛ کمالی که انسان، ما فوق آن، دیگر کمالی ندارد.^۱

در متون دینی، برای خودارزیابی در رفتارهای اخلاقی، دینی و معنوی، بیشترْ از اصطلاح «محاسبه نفس» استفاده شده است. فراوانیِ روایات معصومان علیهم السّلام در موضوع محاسبه نفس، از اهمیت آن در سعادت بشر حکایت می‌کند. این عمل در آموزه‌های روایی به صورت برنامه منظم روزانه برای هر فرد توصیه و برآن تأکید شده و تا آنجا به این موضوع اهمیت داده شده است که اگر روزی بر انسان بگذرد و او از این برنامه غفلت کند و در محاسبه‌ای دقیق، به ارزیابی رفتارهای خود نپردازد، در زمره پیروان پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله و اهل بیت آن حضرت به شمار نمی‌آید. از پیامبر خدا صلی الله علیه و اله حدیثی طولانی درباره سفر معراج بیان شده است. آن حضرت در بخشی از آن حدیث در بیان مشاهدات خود فرموده است که بر بالای درب هفتم جهنم نوشته شده است:

حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا و بخوا نفوسکم قبل ان توبخوا.^۲

به حساب خود برسید قبل از آنکه به حسابتان برسند؛ و خود را بازخواست کنید پیش از آنکه بازخواست شوید.

حدیث دیگر، زیرک‌ترینِ انسان‌ها را کسی می‌داند که نفس خویش را محاسبه و بازخواست کند و سعادتمندیِ خویش در آخرت را با اعمال خویش تضمین کند.^۳ در بیان دیگری آمده است:

از تجارب خود و دیگران و گاه به مشورت با دیگران توصیه شده است^۱ و گاه کسی که دو روزش با هم مساوی است مغبون دانسته شده است.^۲

اما در خودارزیابی رفتار و اخلاق به‌ویژه در حوزه‌های رفتار با خدا، با خود و با همنوعان، اکثر قریب به اتفاق افراد کوتاهی کرده، به اصلاح و جبران خطاها اهتمام نمی‌ورزند؛ درحالی‌که مهم‌تر از ارزیابی خود در رفتارهای دنیوی و مادی، ارزیابی خویش در امور اخلاقی و معنوی است؛ چرا که سعادت دنیوی و اخروی را همزمان تضمین می‌کند. این امر موجب شده است که در متون دینی، توجه فراوانی به قسم اخیر شود. قرآن کریم در بیانی صریح، مؤمنان را به توجه به رفتارهای خود که در آخرت آنان به کار آمده، ارزیابی می‌شود، فرا می‌خواند و می‌فرماید:

(یأیها الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللهَ وَ لْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُواْ اللهَ إِنَّ اللهَ خَبِیرُ بِمَا تَعْمَلُونَ).^۳

ای کسانی که ایمان آورده‏اید، از خدا بترسید؛ و هر کس باید بنگرد که برای فردایش چه فرستاده است. از خدا بترسید؛ که خدا به کارهایی که می‏کنید آگاه است.

برخی مفسران، مقصود از «اتقوا الله» دوم را تقوا در بازنگری اعمال می‌دانند. اگر انسان در این مرحله هم از تقوا برخوردار نباشد، دچار خودفریبی و سپس به سوی ازخودبیگانگی می‌‌شود. علامه طباطبایی در بیان و شرح این آیه، هم به لزوم مراقبت اعمال و رفتارهای خویش تصریح، و هم به ارزیابی رفتارها و اصلاح خطاها و جبران لغزش‌ها اشاره می‌کند و می‌نویسد:

و این همان هدفی است که آیة (یا أیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ) دنبال نموده، مؤمنین را وادار می‏کند که به یاد خدای سبحان باشند، و او را فراموش نکنند، و مراقب اعمال خود باشند، که چه می‏کنند، صالح آن‌ها کدام، و طالحش کدام است؛ چون سعادت زندگی آخرتشان به اعمالشان بستگی دارد؛ و مراقب باشند که جز اعمال صالح انجام ندهند، و