انسان و به عبارت بهتر همان ترکیب جسم و جان۱، و گاه به معنای فکر و ذهن۲ به کار رفته است.
آنچه در مرحله نخست، به موضوع این کتاب ارتباط دارد، متونی است که نفس در آن به معنای «خود» به کار رفته باشد که شامل خود مادی یا «جسم»، خود غیرمادی یا «روح»، و خود به معنای «هویت» یا خود حقیقی که درباره انسان، حیات انسانی او را نیز شامل میشود، است. بنابراین متونی که در آن نفس به معانی دیگری آمده است، همچون نفس به معنای «هوی و هوس» یا «نفس اماره» به صورت فرعی و با واسطه، به این پژوهش مرتبط خواهد بود.
و ـ شاکله
یکی از اصطلاحات مرتبط به موضوع بحث، «شاکله» است. قرآن کریم در آیهای میفرماید: (قُلْ کلٌّ یعْمَلُ عَلی شاکلَتِهِ فَرَبُّکمْ أعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أهْدی سَبِیلاً).۳
به نظر میرسد آشکارسازی مفهوم شاکله بر اساس معنای مقصود خداوند، به ما کمک میکند تا رابطه عمل با شاکله انسان نیز آشکار شود. بر اساس نظر مفسران، شاکله به دو معنا آمده است: برخی شاکله را به معنای «طینت، سرشت یا طریقه و روش» دانسته۴؛ و برخی دیگر با استناد به چند روایت، شاکله را به معنای «نیت» دانستهاند.۵
فیض کاشانی با استناد به دو حدیث، آن را به معنای نیت دانسته، مینویسد:
فی الکافی عن الصادق علیه السلام: النیة أفضل من العمل، ألا و انّ النعمة هی العمل ثم تلا قُلْ کلٌّ یعْمَلُ عَلی شاکلَتِهِ یعنی علی نیته. و فیه و العیاشی عنه علیه السلام إنّما خلّد أهل النار فی النّار لأنّ نیاتهم کانت فی الدنیا أن لو خلّدوا فیها أن یعصُوا اللهَ أبداً و إنّما خلّد أهل الجنّة فی الجنّة لأنّ نیاتهم کانت فی الدنیا أن لو بقوا فیها أن یطیعوا اللهَ أبداً فبالنیات خلّد هؤلاءِ و هؤلاءِ ثمّ تلا قُلْ کلٌّ
1.. مائده:۱۰۵ (عَلَیكُم أنْفُسَكُم).
2.. مائده:۱۱۶ (تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی)؛ بقره:۲۸۴ (وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أنْفُسِكُمْ أوْ تُخْفُوهُ یحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ).
3.. اسرا:۸۴.
4.. مجمع البیان: ج۶ ص۶۷۲؛ تفسیر القرآن الكریم (شبر): ج۱ ص۲۸۷.
5.. ر. ک: البرهان فی تفسیر القرآن: ج۳ ص۵۸۲؛ نورالثقلین: ج۳ ص۲۱۴.