اذا رأیتم العبد متفقداً لذنوب الناس ناسیاً لذنوبه فاعلموا انه قد مکر به.^۱ وقتی بنده‌ای را دیدید که گناهان خویش را فراموش کرده، در جستجوی لغزش‌های دیگران است، بدانید که هدف مکر الهی قرار گرفته است.

بنابراین کسی که به جای بازنگری رفتارها‌ خود و توبه و بازگشت از خطاهای پیشین، نگاهش را به رفتار اطرافیان دوخته، اشتباهات آنان در خاطرش مرور می‌شود و همواره مترصد انتقاد از آنان است، نه در پی مصلحت خویش است و نه جویای خشنودی خداوند. افزون بر آن، در روابط بین فردی نیز مغضوب اطرافیان خود بوده، آنان را به‌سبب عیبجویی دیگران و ندیدن عیوب خود، از خویش می‌رنجاند. اما کسی که خویشتن را در معرض ارزیابی و نقد قرار می‌دهد و همواره در پی اصلاح و جبران خطاهاست، مصلحت خویش را به‌خوبی تشخیص داده و مدارج کمال را یکی پس از دیگری پیموده است و رضایت و خشنودی خدا و خلقش را تحصیل کرده است و در روابط بین فردی نیز انسانی موفق و محبوب خواهد بود. از مجموع روایات چنین به نظر می‌آید که آدمی اگر به عیوب خود توجه کند و برای رفع آن‌ها تلاش کند، از تجسس و مداقه در عیوب دیگران غافل می‌شود؛ و اگر درباره عیوب دیگران دقیق باشد، از عیوب رفتاری و اخلاقی خویش غافل، و در گمراهی هلاک خواهد شد.

• خودارزیابی در امور اخلاقی و دینی

بیشتر انسان‌ها در امور مادی و دنیوی، بارها اقدامات، تصمیمات و رفتارهای خود را ارزیابی، و تلاش می‌کنند اشتباهاتشان را شناسایی و سپس برطرف و جبران کنند. هر کس در حوزه شغلی خود سعی می‌کند علل ناکامی‌هایش را جستجو کند، آن‌ها را بیابد و تاآنجاکه ممکن است، آن‌ها را برطرف کند. همچنین انسان عاقل، علل کامیابی‌های خود را نیز شناسایی کرده در صدد مراقبت از آن‌ها علل و تقویت‌شان برخواهد آمد. پس کسانی که همواره از اشتباهات خود درس گرفته، بر تجربه‌هایشان می‌افزایند و تلاش می‌کنند از دانش و تجربه دیگران استفاده کنند، موفق‌تر و از دیگران پیشروتر هستند. لذا می‌بینیم که در متون روایی، گاه به استفاده

مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناخوش خواهید داشت؛ و از خدا بترسید؛ زیرا خدا توبه‏پذیر و مهربان است.

تعدد روایات معصومان علیهم السّلام درخصوص اهتمام به اصلاح خویش و پرهیز از عیبجویی و اشتغال به دیگران نیز بیانگر اهمیت اصلاح خویش و لزوم پرهیز از اشتغال به دیگران است. از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود:

علیک بذات نفسک و دع ماسواها و استعن بالله یعنک.^۱

بر تو باد]مشغول شدن به اصلاح[خودت؛ و غیر آن را رها کن و در این راه از خدا کمک بجوی؛ که او کمکت خواهد کرد.

امام علی علیه السلام کسی را زیرک می‌داند که انتظاراتش از نفس خویش زیاد باشد و از دیگران غافل باشد:

الکیس من کان غافلا عن غیره و لنفسه کثیر التقاضی.^۲

زیرک کسی است که از دیگران غافل است و از خودش توقع بسیار دارد.

ایشان می‌فرماید:

اعقل الناس من کان بعیبه بصیراً و عن عیب غیره ضریراً.^۳

خردمندترینِ مردم کسی است که بینای عیب خود، و کور عیب دیگران باشد.

همچنین ایشان، کسی را که خلاف این روش عمل کند و اهتمام خویش را در پرداختن به همنوعان مصروف داشته است، در سراشیبی هلاکت و نابودی می‌داند:

من شغل نفسه بغیر نفسه تحیر فی الظلمات و ارتبک فی الهلکات.^۴

هر کس خود را به غیر خودش مشغول کند، در تاریکی گمراهی متحیر و به انواع هلاکت‌ها مبتلا خواهد شد.

امام صادق علیه السلام عیب‌جویی و غفلت از اصلاح خویش را نتیجه ابتلا به مکر الهی دانسته، می‌فرماید: