همان‌گونه که اشاره شد، یکی از اهداف خودشناسی، اصلاح نفس خویش و تلاش در جهت کمال هرچه بیشتر و تقرب به خداوند و جلب رضایت و خشنودی اوست. این امر مستلزم شناسایی عیوب خویش و تلاش در جهت برطرف کردن آن‌هاست.

• رابطه خودارزیابی با عیب‌جویی از دیگران

خودارزیابی و سپس پرداختن به قوّت‌ها و ضعف‌ها و نیز عیوب نفس خویش، با دگر‌ارزیابی یا پرداختن به عیوب دیگران و عیب‌جویی از آنان سازگاری ندارد و به همان میزان که ارزیابی خویشتن و اشتغال به خود، پسندیده است و موجب رشد و کمال انسان می‌شود، توجه به دیگران و تجسس در امور آنان و عیب‌جویی از آنان زشت و ناپسند است و باعث سقوط اخلاقی خواهد شد. در متون دینی، رفتارهایی چون عیب‌جویی از دیگران، اشتغال به دیگران و تجسس در اعمال و رفتار آنان به‌شدت مذمت شده است. پرداختن به عیوب دیگران و دقت نظر درباره کاستی‌های ظاهری و باطنی و اشکالات رفتاری و گفتاری آنان، آدمی را از خود غافل کرده، موجب خواهد شد اصلاح عیوب خویش را به فراموشی بسپارد. این ویژگی اگر به صورت عادت درآید، نه فقط فرد را از اصلاح عیوبش بازمی‌دارد، بلکه عیبی بزرگ‌تر بر عیوب او خواهد افزود و هر روز گناهان او را بیشتر خواهد کرد و در پایان، او را هلاک خواهد کرد. قرآن کریم شکل‌های متعدد پرداختن به دیگران و غفلت از خود را نهی کرده، ناخشنودی خداوند را از اموری چون ترتیب اثر دادن به ظن و گمان، تجسس در امور دیگران و بدگویی از آنان اعلام می‌دارد:

(یا أیهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یغْتَبْ بَعْضُکمْ بَعْضاً أیحِبُّ أحَدُکمْ أنْ یأْکلَ لَحْمَ أخیهِ میتاً فَکرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ تَوَّابٌ رَحیمٌ)^۱

ای کسانی که ایمان آورده‏اید، از گمان فراوان بپرهیزید؛ زیرا پاره‏ای از گمان‌ها در حد گناه است؛ و در کارهای پنهان یکدیگر جست‌وجو مکنید؛ و از یکدیگر غیبت مکنید. آیا هیچ‌یک از شما دوست دارد که گوشت برادر

در مسیر اصلاح و تکامل گام بر نخواهد داشت. به این دلیل تعالیم اسلامی نیز انسانِ وارسته را کسی می‌داند که خود و اعمال خویش را به زیر ذره‌بین ببرد و در صدد اصلاح خود، جبران خطاها و تقویت قوّت‌ها و توانمندی‌هایش برآید. ازاین‌رو قرآن کریم گاه مؤکداً انسان را به مراقبت از خود و پاسداری از سعادت خویش توصیه کرده، می‌فرماید: (یا أیهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیکمْ أنْفُسَکم‏...)؛^۱ ای کسانی که ایمان آورده‏اید! بر شما باد مراقبت از خودتان. همچنین گاه صراحتاً کسانی را که به دیگران چیزی را سفارش می‌کنند که خود بدان عامل نیستند مذمت می‌کند و با این بیان، از اهمیت خودارزیابی و اصلاح خویش پرده برمی‌دارد و می‌فرماید: (أتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أنْفُسَکمْ وَ أنْتُمْ تَتْلُونَ الْکتابَ أ فَلا تَعْقِلُونَ)؛^۲ چگونه شما مردم را به نیکوکاری دستور می‏دهید و خود را فراموش می‏کنید و حال آنکه کتاب خدا را می‏خوانید؛ چرا اندیشه نمی‏کنید؟ همچنین می‌فرماید: (یأیها الَّذِینَ ءَامَنُواْ لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ، کبرَُ مَقْتًا عِندَ اللهَ أن تَقُولُواْ مَا لَا تَفْعَلُونَ)؛^۳ ای مؤمنان! چرا چیزی می‏گویید که خود عمل نمی‏کنید؟ نزد خدا به‌شدت موجب خشم است که چیزی را بگویید که خود عمل نمی‏کنید.

پیام آیات فوق این است که اصلاح رفتار خود و برطرف کردن عیوب خویش، مقدم بر اصلاح دیگران است. ازاین‌رو از مؤمنان می‌خواهد به رفتارهای خود بنگرند و پیش از اصلاحِ دیگری، به اصلاح خود بیندیشند و به آنچه می‌گویند عامل باشند و اگر عامل نیستند لب فروبندند. برای این منظور، باید رفتارهای خویش را ارزیابی کرد و در نتیجه «خودارزیابی»، اصلی مهم در رفتار انسان با خود به ‌شمار آمده، کلید کمال و سعادت انسان است. علامه جعفری درباره اهمیت ارزیابی خود می‌گوید: «ارزیابی خویشتن، برتر از خودشناسی است. تعداد کسانی که به ارزیابی خویشتن پرداخته‌اند، بسیار کم هستند و به‌ندرت انسان‌ها به چنین کاری توفیق پیدا می‌‌کنند.^۴