انجام دهد. به خودارزیابی، در قرآن و حدیث نیز توجه شده است که در ادامه، به‌تفصیل درباره آن سخن خواهیم گفت. پیش از هر چیز، بیان مفهوم خودارزیابی ضروری است.

• مفهوم «خودارزیابی»

مقصود از خودارزیابی، بازنگری خویشتن است و ارزیابی جسمی، فکری و رفتاری خویش را دربر می‌گیرد. اما در حوزه اخلاق، ارزیابیِ رفتاری و فکری موضوعیت بیشتری دارد. اینکه انسان توانمندی‌های جسمی و فکری خود را بازنگری کند و بیندیشد که آیا متناسب با توانمندی‌های جسمی و فکری خود برای رشد و کمال و سعادت خویش تلاش، و متناسب با تلاش انجام‌شده بهره‌برداری کرده است یا نه؛ و اینکه آیا رفتارش در مدت زمان معلوم، معقول و انسانی و خداپسند بوده است یا نه، ارزیابی مورد نظر در این بحث است.

بازنگریِ خود و رفتارهای خویش، شناخت دقیق‌تر و کامل‌تری از نفس را برای انسان به ارمغان می‌آورد. این بازنگری بدان دلیل است که انسان‌ها در ابعاد گوناگون، با هم متفاوت‌اند. تفاوت‌های جسمی، فکری، استعدادی و حتی تربیتی و رفتاری، از جمله تفاوت‌های آن‌هاست. برای مثال، کسی که دارای نبوغ است، با کسی که هوش اندک دارد، متفاوت است. همچنین کسی که دارای قریحه ادبی است، با کسی که آن را ندارد، متفاوت است. پس بازنگری خود، باید به انسان کمک کند تا ضمن شناخت بهتر خویش، هدف‌گذاری مناسبی برای آینده زندگی خود داشته باشد و مسیر بهتری برای نیل به اهداف عالی انتخاب کند و کاستی‌های گذشته خود را جبران کند. اما در موضوع اخلاق، باید بازنگری و ارزیابی رفتارهای خویش و نیز افکاری که در سر پرورانده، به صورت خاص مورد توجه قرار ‌گیرد. لذا در آموزه‌های اسلامی به ارزیابی‌ خود، به‌ویژه بازنگری و ارزیابی رفتاری خود در حوزه رفتارهای اخلاقی و ارزشی تأکید فراوان شده است.

• اهمیت «خودارزیابی»

خودارزیابی، رمز پیشبرد و رشد کمالات خویش در همه ابعاد است. تا انسان خود را ارزیابی نکند، هرگز به نواقص و اشکالات خویش واقف نخواهد شد و هیچ‌گاه

خُلقیاتْ نفس خویش را باید تربیت کرد و تربیت نفس نیز با مراقبت، سختگیری و استمرار ملازم است، اما از مجموع روایات ـ آن‌گونه که بیان شد ـ چنین برمی‌آید که هیچ‌گاه نباید از مسیر اعتدال خارج شد و بیش از توان و ظرفیت، از نفس خویش انتظار داشت. بنابراین باید با نفس خود همچون فرزند رفتار کرد. یعنی ضمن دقت نظر و غفلت‌نکردن از تربیت او و سختگیری با او برای تربیت شدن مطابق ارزش‌ها و فضایل اخلاقی، با او مهربان بود و همچون پدری دلسوز، شفقت و مهربانی را مبنای تعامل با او قرار داد. فقط در این صورت است که امید به تربیت‌پذیری باقی خواهد ماند و از سرکشی و طغیان متربی در امان خواهیم بود. روایاتِ ناظر به رعایت توان و ظرفیت نفس و نیز پرهیز از تحمیل عبادات طولانی، درحقیقت ملاطفت و شفقت در رفتار با نفس خویش را گوشزد کرده است. آیه شریفه (کلُوا مِنْ طَیباتِ ما رَزَقْناکمْ)^۱ و (وَ کلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا)^۲ از جمله آیاتی است که استفاده صحیح از نعمت‌های حلال را توصیه کرده و در بهره‌گیری از نعمت‌های خدا، سختگیری را جایز نمی‌داند.^۳

امام زین‌العابدین علیه السلام نیز بر ادای حقوق نفس و اعضا و جوارح خویش تأکید داشته، می‌فرماید:

و اما حق نفس تو بر تو این است که آن را به مسیر اطاعت از خدا رهنمون سازی و حق زبانت را و حق گوش و چشم و دست و پا و شکم و عورت خویش را استیفا کنی و از خداوند برای استیفای حقوق جوارح خویش و تجاوزنکردن از حدود آن کمک بخواهی.^۴

ب ـ خودارزیابی

یکی دیگر از رفتارهای اخلاقیِ انسان با خود، «خودارزیابی» یا «محاسبه» است. این رفتار از مهم‌ترین اقداماتی است که هر فرد می‌تواند در جهت پیشبرد و تضمین موفقیت خویش در امور مادی، معنوی، اخلاقی و تأمین سعادت خویش