انواع عذابها که در قرآن کریم برخی از آنها ذکر شده است، میتوان نفس را از ارتکاب گناه و رفتار غیراخلاقی برحذر داشت.
• ابعاد مراقبت نفس
همانگونه که از مباحث پیشین استفاده میشود، لازمه مراقبه سختگیری بر نفس لذت جوست. این مراقبه و سختگیری بر نفس، جنبههای گوناگون و متعدد میتوان در نظر گرفت. به نظر میرسد متون روایی درباره مراقبه نفس و سختگیری بر آن، به چند دسته تقسیمپذیر است:
۱. دستهای از روایات، ناظر به موضوع تکالیف شرعی و اطاعت از خدا در حوزه انجامدادن واجبات و ترک محرمات است. در این حوزه، سیاق روایاتْ انعطافپذیر نیست و به سختگیری بر نفس تأکید دارد. یعنی گرچه انجامدادن تکالیف الهی دشوار است و این دشواری از مفهوم واژه «تکلیف» (از ریشه «کلفت»: سختی و مشقت) پیداست، در انجامدادن تکالیف شرعی مسامحه و کوتاهی پذیرفته نیست؛ ازاینرو امام علی علیه السلام سفارش میکند:
جاهد نفسک و حاسبها محاسبة الشریک شریکه، و طالبها بحقوق الله مطالبة الخصم خصمه، فإن أسعد الناس من انتدب لمحاسبة نفسه:۱
با نفس خود مبارزه کن و همانند شریکی که از شریک خود حسابرسی میکند، آن را مورد محاسبه قرار ده، همانند مطالبه از دشمن، حقوق خدا را از او بخواه؛ زیرا سعادتمندترینِ مردم کسی است که به حسابرسی از نفسش اهتمام ورزد.
ایشان همچنین فرموده است:
حاسبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا، و وازنوها قبل أن توازنوا، حاسبوا أنفسکم بأعمالها، و طالبوها بأداء المفروض علیها:۲
به حساب خودتان برسید پیش از آنکه به حسابتان برسند، و خود را وزن کنید قبل از آنکه شما را وزن کنند. اعمال خود را ارزیابی کنید و انجامدادن فرایض الهی را از خود مطالبه کنید.