۴. اکتفا به حلال و پرهیز از حرام
اهتمام به رعایت حدود الهی و اکتفا به آنچه او حلال دانسته، و جدیت در تجاوز نکردن به حدود تعیینشده در شرع مقدس، نخستین گام در تهذیب نفس و تربیت آن است. البته گرچه این امر در نگاه اول متوجه احکام شرعی است، روشن است که بسیاری از احکام شرعی از منظری دیگر، اخلاقی نیز به شمار میآید. ازاینرو اهتمام به پایبندی به حدود الهی فقط در زمره احکام شرعی زیرمجموعه علم فقه نیست و میتواند حکم اخلاقی نیز به شمار آید. پس توجه به حد و مرزهای تعیینشده در احکام فقهی و اخلاقی شرع مقدس، نخستین و مهمترین حرکت در اصلاح نفس است؛ لذا در قرآن کریم بارها متجاوزان از حدود الهی توبیخ شده و به عذاب دردناک قیامت وعده داده شدهاند۱ و در روایات متعدد، برترینِ اعمال پرهیز از ارتکاب محرمات و اکتفا به حلال خدا شمرده شده است۲ و بهترینِ اعمال، عملی خوانده شده است که در جهت انجامدادن تکلیف باشد.۳
۵. ارضای حداقلیِ غرایز
گاه در احادیث، به بسنده کردن به مقدار کم در لذات جسمانی و ارضای حداقلیِ غرایز سفارش شده است که خودْ نوعی سختگیری بر نفس است. پرهیز از زیادهروی در لذاتی چون خوردن و خوابیدن، آن هنگام که از مسیر حلال باشد، برای کنترل نفس و تسلط بر آن بسیار حایز اهمیت بوده، حد نگه داشتن در آن امور از مصادیق سختگیری بر نفس است. دراینخصوص در بحث کنترل اعضا و جوارح، بهتفصیل مطالبی بیان شد. برای مصادیق ارضای حداقلی میتوان به کمخوردن، سکوت و خاموشی یا به تعبیری کمگویی۴ و کمخندیدن، و فضیلت و اهمیتی که در روایات برای این امور بیان شده اشاره کرد. بیتردید این کارها ذاتاً
1.. بقرة: ۱۸۷: (تِلْک حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها كَذلِک یبَینُ اللَّهُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یتَّقُونَ)؛ بقره: ۲۲۹ (تِلْک حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوها وَ مَنْ یتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِک هُمُ الظَّالِمُونَ)؛ نساء: ۱۴ (وَ مَنْ یعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یتَعَدَّ حُدُودَهُ یدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ)؛ طلاق:۱ (وَ تِلْک حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ یتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ).
2.. ر.ک: مشکاة الانوار ص۷۵؛ امام علی علیه السلام: شکر کل نعمة الورع عن محارم الله.
3.. عیون الحکم و المواعظ: ص۲۳۹: خیر الاعمال ما قضی فرضک.
4.. منتخب میزان الحکمة: ج۲ ص۶۰۰.