289
رفتار اخلاقی انسان با خود

مباح است، اما زیاده‌روی در آن موجب غفلت و گناه می‌شود و اخلاق پسندیده را در معرض تهدید قرار می‌دهد.

۶. به تأخیر انداختن امیال

یکی از روش‌های سختگیری بر خود برای رسیدن به توان کنترل نفس، به تأخیر انداختن میل است. اگر انسان قادر به مهار امیال خود نباشد و نتواند آن را تا زمان مناسبش به تأخیر اندازد، در حقیقت اسیر امیال خود بوده، هواهای نفسانی او را همچون زندانی، در بند کشیده است؛ درحالی که آموزه‌های دینی، ما را به شیوه‌های به بند کشیدن هواهای نفسانی و اسیر کردن آن به جای اسیر آن شدن آگاه کرده است. به تأخیر انداختن و فرونشاندن تمایلات، یکی از این روش‌هاست. نفس آدمی همچون کودکی است که برای برآورده شدن خواسته‌هایش، والدین خود را تحت فشار می‌گذارد. گاه کودک نفس را باید با وعدة آینده، ‌آرام کرد و مانع بی‌تابی او شد. البته باید سعی کرد راه رساندن صحیح کودکِ نفس را به تمایلاتش یافت و همان‌گونه که بیان شد، حداقل تمایلاتش را از راه حلال ارضا کرد. در غیر این صورت، وعده‌های توخالی و به تأخیر انداختن مکرر بدون کمترین ارضا، می‌تواند به طغیان و سرکشی کنترل‌ناپذیر بینجامد. برای به تأخیر انداختن امیال و خواهش‌های نفسانی، افزون بر وعده دادن به خود برای ارضای خواهش‌های نفس از مسیر حلال، راه دیگری که از آن به «تصعید» یاد می‌شود وجود دارد. مقصود از تصعید آن است که نفس خویش را به پاداشی برتر از آنچه میل دارد وعده دهیم. وعده‌هایی که خدای متعال به نیکوکاران داده و نعمت‌های وصف‌ناشدنی و درک‌نشدنی به آن‌ها داده است، از جمله این وعده‌ها می‌تواند باشد. اینکه قرآن کریم به پاداش‌های بسیار وعده داده و تصریح می‌کند که وعده‌های الهی حق است۱ و تخلّف نمی‌پذیرد،۲ در واقع استفاده از راهکار تصعید است تا بندگانش را به اعمال نیک و اطاعت از ذات مقدسش ترغیب کند و به آنان توان به تأخیر انداختن و مقابله با هواهای نفسانی را بدهد. همچنین با ترهیب یا ترساندن از عذاب الهی و یادآوری

1.. یونس: ۵۵.

2.. آل عمران: ۹.


رفتار اخلاقی انسان با خود
288

۴. اکتفا به حلال و پرهیز از حرام

اهتمام به رعایت حدود الهی و اکتفا به آنچه او حلال دانسته، و جدیت در تجاوز نکردن به حدود تعیین‌شده در شرع مقدس، نخستین گام در تهذیب نفس و تربیت آن است. البته گرچه این امر در نگاه اول متوجه احکام شرعی است، روشن است که بسیاری از احکام شرعی از منظری دیگر، اخلاقی نیز به ‌شمار می‌آید. ازاین‌رو اهتمام به پایبندی به حدود الهی فقط در زمره احکام شرعی زیرمجموعه علم فقه نیست و می‌تواند حکم اخلاقی نیز به ‌شمار آید. پس توجه به حد و مرزهای تعیین‌شده در احکام فقهی و اخلاقی شرع مقدس، نخستین و مهم‌ترین حرکت در اصلاح نفس است؛ لذا در قرآن کریم بارها متجاوزان از حدود الهی توبیخ شده و به عذاب دردناک قیامت وعده داده شده‌‌اند۱ و در روایات متعدد، برترینِ اعمال پرهیز از ارتکاب محرمات و اکتفا به حلال خدا شمرده شده است۲ و بهترینِ اعمال، عملی خوانده شده است که در جهت انجام‌دادن تکلیف باشد.۳

۵. ارضای حداقلیِ غرایز

گاه در احادیث، به بسنده کردن به مقدار کم در لذات جسمانی و ارضای حداقلیِ غرایز سفارش شده است که خودْ نوعی سختگیری بر نفس است. پرهیز از زیاده‌روی در لذاتی چون خوردن و خوابیدن، آن هنگام که از مسیر حلال باشد، برای کنترل نفس و تسلط بر آن بسیار حایز اهمیت بوده، حد نگه داشتن در آن امور از مصادیق سختگیری بر نفس است. دراین‌خصوص در بحث کنترل اعضا و جوارح، به‌تفصیل مطالبی بیان شد. برای مصادیق ارضای حداقلی می‌توان به کم‌خوردن، سکوت و خاموشی یا به تعبیری کم‌گویی۴ و کم‌خندیدن، و فضیلت و اهمیتی که در روایات برای این امور بیان شده اشاره کرد. بی‌تردید این کارها ذاتاً

1.. بقرة: ۱۸۷: (تِلْک حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها كَذلِک یبَینُ اللَّهُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یتَّقُونَ)؛ بقره: ۲۲۹ (تِلْک حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوها وَ مَنْ یتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِک هُمُ الظَّالِمُونَ)؛ نساء: ۱۴ (وَ مَنْ یعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یتَعَدَّ حُدُودَهُ یدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ)؛ طلاق:۱ (وَ تِلْک حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ یتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ).

2.. ر.ک: مشکاة الانوار ص۷۵؛ امام علی علیه السلام: شکر کل نعمة الورع عن محارم الله.

3.. عیون الحکم و المواعظ: ص۲۳۹: خیر الاعمال ما قضی فرضک.

4.. منتخب میزان الحکمة: ج۲ ص۶۰۰.

  • نام منبع :
    رفتار اخلاقی انسان با خود
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 7159
صفحه از 327
پرینت  ارسال به