287
رفتار اخلاقی انسان با خود

بنابراین سختگیری بر خود، به معنای محروم کردن نفس از آنچه خداوند بر انسان حلال کرده نیست. مقصود از سخت‌گیری، انعطاف نداشتن در دستیابی به خواسته‌ها و تمایلات نفسانی از راه نامشروع است. به عبارت دیگر، نفس را باید عادت داد که فقط از راه مشروع، تمایلاتش را ارضا کند و هواهایی را که طالب تجاوز از حدود شرعی است پایمال کند. لذا قرآن کریم در این ‌خصوص می‌فرماید:

(وَ ابْتَغِ فیما آتاک اللهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصیبَک مِنَ الدُّنْیا وَ أحْسِنْ کما أحْسَنَ اللهُ إِلَیک وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأرْضِ إِنَّ اللهَ لا یحِبُّ الْمُفْسِدینَ)۱

از آنچه خداوند به تو عنایت فرموده، آخرت را جستجو کن و حظّ خود را از دنیا فراموش مکن و همان طور که خداوند به تو نیکی فرموده، تو نیز نیکی کن و در زمین طغیان مکن؛ که خداوند اهل فساد را دوست نمی‏دارد.

در آیه‌ای دیگر می‌فرماید:

(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللهَ الَّتی أخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِی لِلَّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یوْمَ الْقِیامَةِ کذلِک نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یعْلَمُونَ)۲

بگو: چه کسی زینت‏های خدا را که برای بندگان خود آفریده حرام کرده و از صرف رزق حلال و پاکیزه منع کرده است؟ بگو: این نعمت‌ها در دنیا برای اهل ایمان است و خالص این‌ها (لذات کامل بدون الم، و نیکوتر از این‌ها) در آخرت برای آنان خواهد بود. ما آیات خود را برای اهل دانش، چنین مفصّل و روشن بیان می‏کنیم.

نفس آدمی لذت‌ها را می‌جوید و راه رسیدن به آن برای او مهم نیست؛ به همین دلیل آنگاه که دستیابی به لذتی برای او ممکن به نظر آید، از درونْ خود را در جهت دستیابی به آن لذت تحت فشار قرار داده، تحریک می‌کند. در نتیجه‌ خویشتن‌داری و مراقبت از خویش و حبس‌النفس از ارتکاب رفتار ناپسند اما لذیذ، از مصادیق و مؤلفه‌های سختگیری بر خود به‌شمار می‌آید.

1.. قصص:۷۷.

2.. اعراف: ۳۲.


رفتار اخلاقی انسان با خود
286

گوساله را به پرستش گرفتند،]آتش قهر و[غضب خدا]در آخرت[و ذلت و خواری در حیات دنیا محقّقاً به آن‌ها خواهد رسید، و این‌چنین ما دروغ‏پردازان را کیفر خواهیم کرد.۱

بنابراین برای ایجاد سجیه اخلاقی، تکرار رفتار متناسب با آن سجیه، و برای تکرار آن رفتار، اهتمام، جدیت و سختگیری بر نفس خود ضروری است و بدون اهتمام در استمرار آن، امکان تلبس به سجیه اخلاقی وجود ندارد.

برخی روایات نیز ضمن تأیید اصلِ سختگیری بر نفس خویش، درباره فضیلت، اهمیت و ضرورت آن برای اصلاح نفس پافشاری می‌کند. برای مثال، از امام علی علیه السلام روایت شده است:

من اجهد نفسه فی اصلاحها سعد و من اهمل نفسه فی لذاتها شقی.۲

هرکس با نفس خود در جهت اصلاح آن مبارزه کند، سعادتمند و هر کس نفس خود را در لذت‌ها واگذارد شقاوتمند شده است.

۳. پرهیز از افراط و تفریط

به‌طورکلی افراط و تفریط، در هر کاری ناپسند است و به مصلحت نیست. این قاعده در تربیت نفس نیز جاری است؛ ازاین‌رو در سختگیری بر خود برای نهادینه‌ کردن رفتارهای نیک و ایجاد فضایل اخلاقی در خود، هرگز نباید از مسیر عقلانی خارج، و به کاهلی یا زیاده‌روی مبتلا شد. قرآن کریم افراط و تفریط را حتی در انفاق، علی‌رغم سفارش‌های مکرر به اصل آن و وضع پاداش فراوان برای آن، رفتاری ناپسند به‌شمار آورده، پیامبر صلی الله علیه و اله را از آن منع می‌کند و می‌فرماید:

(وَ لَا تجعَلْ یدَک مَغْلُولَةً إِلی‏ عُنُقِک وَ لَا تَبْسُطْهَا کلُ‏َّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا محْسُوراً).۳

نه دست خویش از روی خسّت به گردن ببند، و نه به‌سخاوت یکباره بگشای؛ که در هر دو حال ملامت‏زده و حسرت‏خورده بنشینی.

1.. الکافی: ج۲ ص۱۶ ح۶. امام باقر علیه السلام: ما أخلص العبد الایمان بالله عز و جل أربعین یوما أو قال: ما أجمل عبد ذكر الله عز و جل أربعین یوما إلا زهده الله عز و جل فی الدنیا و بصره داءها و دواءها فأثبت الحكمة فی قلبه و أنطق بها لسانه، ثم تلا: (إِنَّ الَّذینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَینالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ ذِلَّةٌ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ كَذلِک نَجْزِی الْمُفْتَرین) (اعراف:۱۵۲).

2.. میزان الحکمة: ج۲ ص۱۳۰۳ ب ۱۸۰۹.

3.. اسرا: ۲۹.

  • نام منبع :
    رفتار اخلاقی انسان با خود
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 8119
صفحه از 327
پرینت  ارسال به