دوراندیش کسی است که با محاسبه، نفس خویش را محدود کند و با غلبه یافتن بر آن مالکش شود. سعادتمندترینِ مردم کسی است که به محاسبه نفس خویش همت گمارد و حقوق خود را در روز و شب، از نفس خویش طلب کند.

البته مخالفت با نفس، همواره در دو جهت می‌تواند رخ دهد: گاه مخالفت با تمایل نفس به گناهان و زیاده‌روی در امور مباحی مانند خوردن و آشامیدن است؛ و گاه مخالفت با میل نفس به ترک فرایض یا کارهای پسندیده. این دو نوع مخالفت با نفس، که لازمه آن صبر است، در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و اله مورد اشاره قرار گرفته و با صبر در مصیبت، به مثابه اقسام سه‌گانه صبر جمع شده است: الصبر ثلاثة: صبر عند المصیبة، صبر علی الطاعة و صبر عن المعصیة.^۱

۲. استمرار (مراقبت دائم)

برای ایجاد فضیلت‌ها و پایداری آن در جان آدمی و تبدیلش به ملکه نفسانی، تکرار و مداومت در انجام‌دادن رفتارهای مربوط، ضروری است. به عبارت دیگر، در تربیت نفس افزون بر آگاهی از راه‌های کنترل نفس و اهتمام ورزیدن به آن، مداومت و استمرار نیز اجتناب‌ناپذیر است و بدون آن هرگز در تسلط بر نفس توفیقی حاصل نخواهد شد؛ اگر توفیقی هم به دست آید مقطعی است و به‌سرعت فراموش می‌شود. توضیح آنکه کنترل نفس و مقابله با تمایلات آن مقطعی نیست، بلکه مشغله‌ای دائم است؛ زیرا آنگاه که شرایط مساعد برای تحریک غرایز و شهوات فراهم آید، هوای نفس تحریک شده، فوران می‌کند و به‌اصطلاح علم روان‌شناسی به هیجان تبدیل می‌شود. این رویداد، هر لحظه ممکن است؛ ازاین‌رو انسان همواره باید آماده مقابله با تمایلات نفسانی و هیجانات درونی باشد. به عبارت دیگر، هواهای نفسانی توجه همیشگی می‌طلبد و شاید لحظه‌ای غفلت، به اشتباه منجر شود؛ اشتباهی که در برخی موارد جبرانش دشوار و گاه ناممکن است. این همان چیزی است که در سیر و سلوک و آموزه‌های عرفانی از آن به «مراقبه» تعبیر می‌کنند. به نظر می‌رسد از چند آیه قرآن کریم، لزوم مراقبه در اعمال را می‌توان برداشت کرد. در آیه‌ای از قرآن کریم آمده است:

او در آسایش‌اند؛ برای آخرت، خود را به سختی می‌اندازد درحالی‌که مردم از دست او در راحتی به سر می‌برند.

برای مثال، در بیانات معصومان علیهم السّلام خوردن مؤمن با خوردن منافق متفاوت است. مؤمن، خوشایند خانواده‌اش را بر خشنودی خود ترجیح می‌دهد، اما منافق، رفتاری مقابل این رفتار دارد.^۱ پس باید بر نفس خود سخت گرفت و به رفتارهای نیک عادتش داد و از اتکاب رفتارهای زشت باز داشت تا رفتارهای پسندیده، در ضمیر به ملکه تبدیل شده، سجایای اخلاقی نیکو در وجود راسخ شود.

• شیوه مراقبت نفس

به نظر می‌رسد باید برای مراقبت نفس، می‌بایست اصولی مبتنی بر آموزه‌های دینی در پیش گرفت؛ زیرا بدون الهام از متون دینی، امکانِ به بیراهه رفتن در تربیت نفس فراوان است. چه بسیار فرقه‌های بشری که با ابداع روش‌های گوناگون، راهیِ ناکجاآباد شده، پیروان خود را نیز گمراه کردند. بنابراین برای مراقبت نفس و تربیت آن، فقط از طریق اتخاذ اصول ذیل که مستند به آموزه‌های دینی و تأییدشده پیشوایان دین است ضروری است:

۱. مخالفت با خواهش‌های دل

محدود کردن خویش از طریق محاسبه روزانه اعمال خود و در تحت کنترل درآوردن خود از طریق مخالفت با خواهش‌های دل نیز از این مصادیق است.

در سفارش‌های امام علی علیه السلام در جهت سختگیری بر نفس برای تربیت آن آمده است:

قیدوا أنفسکم بمحاسبتها، و املکوها بمخالفتها، تأمنوا من الله الرهب، و تدرکوا عنده الرغب، فإن الحازم من قید نفسه بالمحاسبة، و ملکها بالمغالبة، و أسعد الناس من انتدب لمحاسبة نفسه، و طالبها حقوقها بیومه و أمسه:^۲

با محاسبه، نفس خود را ببندید و با مخالفت، آن را تملک کنید تا از ترس عذاب خداوند در امان باشید و شوق وصال او را ادراک کنید. همانا