279
رفتار اخلاقی انسان با خود

همان‌گونه که در مباحث آغازین بیان شد، نفس آدمی قابل تغییر است؛ لذا با مجاهده و تلاش مستمر و مراقبت ویژه در انجام‌دادن رفتارها می‌توان این تغییر را در جهت مثبت در ضمیر خویش نهادینه کرد، همان‌گونه که رذایل اخلاقی نیز در ضمیر انسانِ پاک و درستکار، پس از تکرار بسیار نهادینه شده، به صورت شاکله فرد در می‌آید. به‌هرحال برای تربیت نفس، ممارست و استمرار لازم است و ممارست و استمرار نیز مراقبت دائم می‌طلبد. ازاین‌رو در هرحال باید مراقب نفس خود بود و اجازه هرگونه رخنه در عقل را از او گرفت. بی‌شک نفس انسان مترصد فرصتی است که در فکر و عقل آدمی رخنه کند تا انسان را به مسیری که خود می‌خواهد بکشاند؛ واقع را خلاف واقع و خلاف واقع را واقع جلوه دهد و رفتار زشت را زیبا و زیبا را زشت بنمایاند و برای هر خطا و لغزشی توجیهی بتراشد تا انجام آن را برای صاحب خویش موجه سازد. به همین دلیل در دعاهای مأثور، معصوم علیه السلام از خداوند درخوست می‌کند تا به اندازه چشم‌برهم‌زدنی او را به خودش وامگذارد و لطفش را از او دریغ نکند تا نفس، او را به بیراهه نبرد و به وادی هلاکت نکشاند: و لا تکلنی الی نفسی طرفة عین ابداً:۱ و مرا برای چشم‌برهم‌زدنی به خودم وامگذار.

اما مراقبه نفس، لوازمی می‌طلبد که در ادامه به بیان مهم‌ترین لوازم آن اشاره می‌کنیم. به نظر می‌رسد سرآمد این لوازم، سختگیری بر نفس است. مقصود از سختگیری بر نفس در حوزه مسائل اخلاقی، مقابله با این خواست درونی و تلاش در جهت عادت دادن نفس به پذیرش صفتی اخلاقی از طریق رفتارهای متناسب با آن صفت است. به عبارت دیگر، طبیعت انسان خواستار امیال طبیعی به‌ویژه لذات

1.. الصحیفة السجادیة: ص۲۵۱؛ مصباح المتهجد: ص۶۵.


رفتار اخلاقی انسان با خود
278

امام صادق علیه السلام در بیانی زیبا به‌خوبی به تصویر ‌کشیده، می‌فرماید: «زیادی خواب، از بسیار نوشیدن؛ و زیاد نوشیدن، مولود پرخوری است و این هردو باعث سنگینی نفس در برابر اطاعت از فرمان‌های الهی شده، قساوت قلب از تفکر و خشوع را درپی خواهد آورد.۱

بنابراین میان تسلط بر نفس و پرهیز از پُرخوری، رابطه مستقیمی برقرار است که متون روایی متعدد بر آن تأکید دارد. احادیث ذیل از امام علی علیه السلام نمونه‌ای از آن متون است:

من قل اکله صفا فکره؛۲ هرکس خوردنش کم باشد، فکرش روشن می‌شود.

من اقتصر فی اکله کثرت صحته و صلحت فکرته؛۳ هرکس جانب کم‌خوری نگاه دارد، سلامتش بسیار و فکرش شایسته خواهد شد.

کیف تصفو فکرة من یستدیم الشبع؛۴ چگونه فکر کسی که دائماً سیر است روشن شود؟

۴. مراحل تسلط بر نفس

علمای اخلاق، برای تربیت نفس و به کنترل درآوردن آن چهار مرحله را برشمرده‌اند. این چهار مرحله عبارت است از: مراقبه، محاسبه، مشارطه و معاتبه. در ادامه، سعی خواهیم کرد به تبیین و توضیح این چهار مرحله به قدر نیاز و ضرورت بپردازیم.

الف ـ مراقبه

مراقبت از لغزش و ارتکاب رفتار ناپسند، در مسیر سلوک اخلاقی و تربیت نفس ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. برای ممانعت نفس خویش از رفتار ناپسند، باید همواره هوشیار، و از غفلت و سرکشی نفس برحذر بود، به نفس خویش سختگیری و از مسامحه و اهمال درباره خواسته‌های آن اجتناب کرد. توضیح آنکه نفس انسان طالب آزادی و رهایی است و از محدودیت و تکلیف، بیزاری می‌جوید؛ طالب لذت است و با هر چیز که لذت را کم کند یا مانع آن شود، دشمنی می‌کند. ازاین‌رو برای اینکه نفس خویش را به صفات پسندیده متلبس کنیم و فضایل اخلاقی را در آن نهادینه سازیم، باید مراقبت مستمر را در رفتار خویش نصب‌العین قرار دهیم و با تکرار رفتار پسندیده، فضیلت اخلاقی را برای آن ایجاد کنیم و از رفتار ناپسند بپرهیزیم تا رذیلت اخلاقی کم‌کم از نفس رخت بربسته، به وادی فراموشی سپرده شود.

1.. مستدرک الوسائل: ج۵ ص۱۲۴ ح۵۴۸۴.

2.. غرر الحکم: ح۸۴۶۲.

3.. همان: ح۸۸۰۳ .

4.. همان: ح۶۹۷۵.

  • نام منبع :
    رفتار اخلاقی انسان با خود
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 8182
صفحه از 327
پرینت  ارسال به