خداوند او را برای نورِ شناخت و توحید برگزیده، کسی به ارزش تفکر پی نخواهد برد.

البته باید توجه داشت تفکر نیز لوازمی دارد که از جمله لوازم آن خاموشی است. لذا در روایات متعدد، فکر کردن هنگام خاموشی، از نشانه‌های مؤمنان دانسته شده است.^۱

• خلوت

یکی دیگر از عوامل مؤثر در تهذیب نفس و تسلط یافتن بر آن، خلوت گزیدن است. اینکه آدمی ساعات یا دقایقی را خلوت کند و خود را از اشتغالات دنیوی دور نگاه دارد، موجب مساعدتر شدن زمینه برای بررسی رفتارها و کنترل نفس خویش می‌شود. پیامبر صلی الله علیه و اله می‌فرماید:

الدنیا ساعة فاجعلها طاعة و باب ذالک کله ملازمة الخلوة بمداومة الفکرة.^۲ دنیا ساعتی بیش نیست؛ پس آن را اطاعت از خدا قرار ده، و در ورود به اطاعت خدا، تفکر بسیار هنگام خلوت کردن است.

لقمان حکیم در بیانی زیبا می‌گوید:

ان طول الوحدة أفهم للفکرة و طول الفکره دلیل علی طریق الجنة.^۳

همانا دوام تنهایی برای تفکر مناسب‌تر، و تفکر بسیار نشانه پیمودن راه بهشت است.

• کم‌خوری

اینکه شکم از غذا پُر نباشد و سبک باشد، از عوامل قطعی در امکان تفکر و تسلط بر نفس به‌شمار می‌آید؛ زیرا سیری و پُرخوری، موجب سنگینی شده، اشتیاق نفس را برای تفکر، ذکر و عبادت از بین می‌برد و خواب بسیار در پی می‌آورد. ازاین‌رو پرهیز از پُرخوری، نه فقط رفتاری در مقابله با هواهای نفسانی است، بلکه در ایجاد نشاط برای تسلط بر نفس و مقابله‌ با تمایلات نفسانی یاری می‌رساند. این امر را

امام رضا علیه السلام خاموشی را راهنما به‌خوبی‌ها دانسته، می‌فرماید:

ان الصمت باب من ابواب الحکمة ان الصمت یکسب المحبة انه دلیل علی کل خیر.^۱

خاموشی، یکی از درهای حکمت، و محبت‌زاست و راهنمای آدمی به هر خوبی است.

البته باید توجه داشت که خاموشی و پرهیز از سخن گفتن، زمانی ثمربخش است که با تفکر در آیات و نشانه‌ها و جلوه‌های رحمت، قدرت و حکمت خداوند همراه باشد؛ والّا نفع چندانی نخواهد داشت.^۲

• فکر

از مهم‌ترین رفتارهایی که به انسان در کنترل نفس و مهار کردن آن یاری می‌رساند، تفکر است. شاید بر هیچ‌کس پوشیده نباشد که تفکر انسان تا چه اندازه در دین سفارش و تمجید شده است. این امر تا آنجا سفارش شده است که در برخی روایات، یک ساعت تفکرْ برتر از هفتاد سال عبادت دانسته شده است. بی‌تردید این ارزش والا از آن ‌روست که فکر می‌تواند مسیر زندگی فرد را تغییر دهد و سرنوشتش را از شقاوتمندی و هلاکت، به سعادت و رستگاری تغییر دهد. به هر تقدیر، تفکر نقشی اساسی در کنترل نفس توسط انسان دارد. به این امر در آیات و روایات فراوان اشاره شده و به آن تصریح شده است که پرداختن تفصیلی به آن را در جای خود لازم می‌دانیم، اما در اینجا به‌اختصار به چند نمونه از متون معصومان علیهم السّلام اشاره می‌کنیم. از پیامبر خاتم صلی الله علیه و اله نقل شده است:

فکرة ساعة خیر من عبادة سنة و لا ینال منزلة التفکر الا من خصه الله بنور المعرفة و التوحید:^۳

یک ساعت فکر کردن، از یک سال عبادت بهتر است و جز کسی که