از امام علی علیه السلام در بیان کوتاه و زیبایی نقل شده است که فرمود: العین مصحف البصر:۱ چشم، کتاب دیده است.
بنابراین از طریق کنترل اعضا و جوارح خویش و از جمله چشم میتوان نفس را در اختیار گرفت و زمینه سرکشی را از آن سلب کرد. چه بسیار خطورات فکری و ذهنی که بهسبب کنترل نکردن جوارح رخ میدهد. بنابراین اگر اعضا و جوارح تحت کنترل باشند و اجازه هر عملی نداشته باشند، فکر نیز تا اندازه بسیار کنترل خواهد شد.
ز دست دیده و دل هردو فریادکه هرچه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجری نیشش ز فولادزنم بر دیده تا دل گردد آزاد۲
براساس آنچه گذشت، راههای کنترل نفس در نمودار ذیل خلاصه شده است. اما این پایان کار نیست و در مسیر تربیت نفس خویش و اصلاح رفتارها، انجامدادن اقدامات دیگری نیز ضروری است که در ادامه، به برخی از مهمترینِ آنها اشاره خواهیم کرد.
۳. عوامل یاریدهنده در کنترل نفس خود
گرچه برخی رفتارهای خود، از مصادیق رفتارهای اخلاقی در ارتباط با کمال انسان به شمار میرود، از منظری دیگر میتواند عوامل کمککننده در کنترل نفس باشد؛ از آن جهت که این رفتارها توان مقابله با تمایلات نفسانی را بالا برده، قدرت «نه» گفتن به نفس را افزایش میدهد. آنچه در ادامه آمده است، برخی از مهمترین عوامل تقویتکننده توان آدمی در مسیر غلبه بر نفسش است.