و اخلاقی به ‌شمار می‌رود و وظیفه‌ای است که انسان در ارتباط با خود می‌بایست از آن غفلت نورزد؛ همچنین خروج از اعتدال در ادای این وظیفه مهم چه در بُعد افراط و چه در بُعد تفریط، پایمال کردن حق خویش و ناسپاسی در برابر نعمت پروردگار بوده، عملی ناپسند و از نظر اخلاقی زشت به ‌شمار می‌رود و فردی که مرتکب چنین رفتاری شود، هم از نظر اخلاقی سزاوار نکوهش است، و هم به دلیل ناسپاسی نعمت الهی مستحق بازخواست و کیفر.

البته همان‌گونه که اشاره کردیم، تبیین امام سجاد علیه السلام را می‌‌توان از منظری دیگر در رفتارهای برون‌شخصی نیز بررسی کرد و برخی از آن‌ها را در زمره رفتارهای انسان در رابطه با همنوعان خود و برخی دیگر را در زمره رفتار او در رابطه با خدا دانست. برای مثال، پرهیز از غیبت و بدگویی برادران ایمانی، از یک منظر حق زبان خویش است و از منظری دیگر حق برادر ایمانی. پس، از منظر نخست رفتار درون‌شخصی و در ارتباط با خود، و از منظر اخیر به رفتار بین شخصی ارتباط خواهد داشت که از موضوع این بحث خارج است.

به نظر می‌رسد اینکه قرآن کریم، از گوش و چشم و قلب سؤال و بازخواست می‌کند،^۱ اشاره به این دارد که مهم‌ترین راه کنترل نفس در گروِ کنترل این اعضا و جوارح است. به هر تقدیر کنترل اعضا و جوارح، از مهم‌ترین راه‌های کنترل نفس به ‌شمار می‌آید و در این میان کنترل زبان و کنترل چشم، اهمیت بیشتری دارد؛ زیرا اغلب انحرافات و کج‌روی‌های آدمی از این دو عضو سرمی‌زند. برای مثال، گناهی که با چشم انجام می‌شود، می‌تواند کنترل فکر را نیز به مخاطره بیندازد. لذا در حدیثی به نقل از امام ششم علیه السلام آمده است: «النظرة سهم من سهام ابلیس مسموم؛^۲ نگاه کردن، یکی از تیرهای زهرآلود ابلیس است».

همچنین از پیامبر صلی الله علیه و اله روایت شده است: ایاکم و فضول النظر فإنه یبذر الهوی و یولد الغفلة:^۳ از نگاه‌های زاید بپرهیزید؛ زیرا تخم هوس می‌پراکند و غفلت می‌زاید.

مسیر زندگی، مساوی است با رعایت حق چشم و انجام‌دادن رفتار پسندیده در ارتباط با این عضو مهم بدن. از منظر امام چهارم علیه السلام درصورتی‌که از ابزار چشم برای این امور بهره گرفته شود، حق آن ادا شده است؛ پس اگر چشم در غیر از این موارد به‌کارگرفته شود، حق آن پایمال شده و افزون بر آن، به نفس خویش ستم شده است.

این مبنا در رفتار انسان، یعنی پرهیز از اقدامات حرام و اهتمام به آنچه مباح یا فرض و واجب است، در خصوص اعضا و جوارح دیگر نیز از جمله اموری است که می‌‌تواند رفتار اخلاقی انسان در ارتباط با همان عضو مربوط به‌شمار آید:

و أما حق نفسک علیک فأن تستوفیها فی طاعة الله، فتؤدی إلی لسانک حقه و إلی سمعک حقه و إلی بصرک حقه و إلی یدک حقها و إلی رجلک حقها و إلی بطنک حقه و إلی فرجک حقه و تستعین بالله علی ذلک.

و أما حق اللسان فإکرامه عن الخنی و تعویده علی الخیر و حمله علی الادب و إجمامه إلا لموضع الحاجة و المنفعة للدین و الدنیا و إعفاؤه عن الفضول الشنعة القلیلة الفائدة التی لا یؤمن ضررها مع قلة عائدتها. و یعد شاهد العقل و الدلیل علیه و تزین العاقل بعقله حسن سیرته فی لسانه و لا قوة إلا بالله العلی العظیم.

و أما حق رجلیک فأن لا تمشی بهما إلی ما لا یحل لک و لا تجعلهما مطیتک فی الطریق المستخفة بأهلها فیها فإنها حاملتک و سالکة بک مسلک الدین و السبق لک و لا قوة إلا بالله.

و أما حق یدک فأن لا تبسطها إلی ما لا یحل لک فتنال بما تبسطها إلیه من الله العقوبة فی الآجل، و من الناس بلسان اللائمة فی العاجل و لا تقبضها مما افترض الله علیها ولکن توقرها بقبضها عن کثیر مما یحل لها و بسطها إلی کثیر مما لیس علیها، فإذا هی قد عقلت و شرفت فی العاجل وجب لها حسن الثواب فی الآجل.

و أما حق فرجک فحفظه مما لا یحل لک و الاستعانة علیه بغض البصر، فإنه من أعون الاعوان، و کثرة ذکر الموت و التهدد لنفسک بالله و التخویف لها به. و بالله العصمة و التأیید و لا حول و لا قوة إلا بالله.^۱

بنابراین از منظر آموزه‌های دینی، جسم امانتی الهی است که برای پیمودن مسیر کمال و سعادت، مرکب روح آدمی شده ‌است. بنابراین باید در محافظت از جسم کوشید و هرگونه رفتار در جهت حفظ سلامت آن، از این منظر، ارزشمند، پسندیده