مهمترین راهکارهای کنترل فکر، تقویت عقل آدمی است؛ عقلی که برترین موهبت خدا به بشر است و برای تقویت آن، علم و دانش مهمترین دستاویز است. در قرآن و متون روایی، برای تقویت عقل، بیش از هر عامل دیگر، بر دانش تأکید شده است. در سایه علم، عقل کاملتر میشود و ازآنجاکه نفس در مقابل عقل است، کمال و قوّت آن موجب غلبه آن بر نفس خواهد شد و در نتیجه همه شهوات و تمایلات نفسانی، اعم از جسمانی و غیرجسمانی، توسط عقل بهدرستی و بر اساس خِرَد و مصلحت مدیریت میشود. روایات ذیل، به این مهم اشاره دارد:
من کمل عقله استهان بالشهوات:۱
هر کس عقلش کامل باشد، شهوتها را کوچک میشمارد.
اذا کمل العقل نقصت الشهوة:۲
هنگامی که عقل کامل شود، از شهوتش کاسته میشود.
کلما قویت الحکمة ضعفت الشهوة:
هرگاه حکمت]آدمی[تقویت شود، شهوت او تضعیف میشود.
• کنترل عواطف قلبی
یکی دیگر از راههای کنترل نفس، کنترل قلب در بُعد احساسات و عواطف است. احساسات و عواطف، از امور قلبی بهشمار میرود و ممکن است از مبنای عقلایی برخوردار نباشد، یا از جنبه عقلانی ضعیفی برخوردار باشد. بنابراین در مسیر انجامدادن رفتارهای اخلاقی با خود، باید ابراز احساسات و ترتیب اثر دادن به عواطف را پس از توجیه منطقی و مبتنی بر اصول خردمندی عملی کرد و عنان عقل خویش را به دست عواطف نسپرد. در اهمیت قلب و کنترل آن همین بس که پیامبر صلی الله علیه و اله ثبات ایمان را در گرو ثبات قلب میداند و میفرماید: «لا یستقیم إیمان عبد حتی یستقیم قلبه؛۳ تا زمانی که قلب استقرار نیابد، ایمان بنده استقرار نمییابد». همچنین امام صادق علیه السلام با تأکید و صراحت میفرماید: «هل الدین الا الحب؛۴ آیا دین جز محبت است»؟!