راه رسیدن به حق کدام است؟ فرمود: هجرت از نفس. پرسید: راه پیروی از حق کدام است؟ فرمود: عصیان نفس. پرسید: راه یاد حق چیست؟ فرمود: فراموشی نفس. پرسید: راه نزدیکی به حق کدام است؟ فرمود: دوری از نفس. پرسید: راه أنس با حق کدام است؟ فرمود: وحشت از نفس. پرسید: چگونه به این امور دستیابم؟ فرمود: با یاری خواستن از خداوند علیه نفس.^۱

بر اساس برخی متون دینی، هر آنچه در ضمیر انسان به حکم عقل به مخالفت برمی‌خیزد و راه عقل را نمی‌پسندد، نفس خوانده می‌شود. این متون درون انسان را صحنه نبرد لشکریان عقل با لشکریان نفس تصویر کرده است؛ منشأ نیرومندی عقل را دانش و شناخت می‌داند و پشتیبان نفس را جهالت و نادانی معرفی می‌کند. به همین دلیل بزرگ‌ترین دشمن سعادت بشر را در اغلب موارد، نفس دانسته و گاه جهالت را دشمن او معرفی می‌کند. برای مثال، نقل شده است که پیامبر صلی الله علیه و اله درباره نفس فرمود:

صدیق کل امرء عقله و عدوه جهله.^۲

دوست هر کس عقل او و دشمن او نادانی‌اش است.

همچنین از آن حضرت روایت شده است:

اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک.^۳

دشمن‌ترین دشمن تو نفس توست که در پیش رویت هست.

امام علی علیه السلام می‌فرماید:

لا عدو أعدی علی المرء من نفسه.^۴

هیچ دشمنی بر شخص، دشمن‌تر از نفس او نیست.

بالقوه است. ارزش‌های انسانی او در زمینه وجودش‏ بالقوه موجود است و آمادة روییدن و رشد یافتن. انسان از نظر روحی و معنوی یک مرحله از مرحله بدنی عقب‏تر است. جهازات بدنی‌اش در رحم وسیله عوامل دست‌اندرکار آفرینش ساخته و پرداخته می‏شود، ولی جهازات روحی و معنوی و ارکان شخصیتش در مرحله بعد از رحم باید رشد داده شود و پایه‌گذاری گردد. ازاین‌رو می‏گوییم هر کس خود بنا و معمار و مهندس شخصیت خود است. قلم تصویرکننده و نقاش خلقت شخصیت انسان]برخلاف شخص او[به دست‏ خودش داده شده است.^۱

وی در ادامه دیدگاه اگزیستانسیالیسم را که بین ماهیت و وجود انسان جدایی انداخته است، به‌نوعی تأیید کرده، تفسیر صحیح آن را در همین بیان خود می‌داند و معتقد است ملاصدرا نیز که معتقد بود انسان نوع نیست بلکه انواع است، یا هر فرد در هر روز ممکن است نوعی باشد غیر از نوعی که در روز قبل بوده، همین مطلب را تأیید کرده است. وی در پایان می‌گوید:

از اینجا روشن می‏شود که انسان زیست‌شناسی، انسان بیولوژیکی، ملاک انسانیت نیست. انسان زیست‌شناسی تنها زمینه انسان‏ واقعی است و به تفسیر فلاسفه، حامل استعداد انسانیت است نه خود انسانیت؛ و هم روشن می‏شود که بدون اصالت روح، دم از انسانیت زدن‏ معنی و مفهوم ندارد.^۲

پس همان‌گونه که اشاره شد، کلید تحقق انسانیت خویش در مخالفت با نفس و تسلط بر آن پنهان شده و بر اساس آنچه در متون قرآنی و روایی وارد شده، فقط از این ‌طریق می‌توان به گوهر انسانیت دست یافت و به آن هدفی که خداوند برای آفرینش انسان در نظر گرفته نزدیک شد. ازاین‌رو نوع تعامل انسان با نفس اماره خویش، به اندازه‌ای در سعادت و شقاوت او تأثیرگذار است که در حدیث شریفی آمده است:

مردی به نام مجاشع به خدمت پیامبر صلی الله علیه و اله رسید و از آن حضرت پرسید: ای رسول خدا، راه شناخت حق چیست؟ آن حضرت فرمود: شناخت نفس. پرسید: راه موافقت با حق کدام است؟ فرمود: مخالفت با نفس. پرسید: راه دستیابی به خشنودی حق کدام است؟ فرمود: ناخشنود ساختن نفس. پرسید: