و قصدی باشد یا نباشد؛ مثل فعل با لتّجلّی.^۱

بر این اساس، بسیاری از رفتارهای درون‌شخصی از زمره رفتارهایی است که خارجی نیست و رفتار درونی است، گرچه آثار این رفتارها غالباً در رفتارهای بین‌شخصی فرد نمایان خواهد شد.

۲. برخی روان‌شناسان همچون فروید معتقدند که نیروهای ناشناخته داخلی، رفتارهای انسان را کنترل می‌کنند و برخی دیگر چون اسکینر بر این باورند که انسان بر محیط اثر نمی‌گذارد، بلکه از محیط اثر می‌گیرد و رفتارش تأثیرگرفته از محیط است؛^۲ اما حقیقت این است که این قبیل نظریات شکل‌های افراطی یا تفریطی به خود گرفته است و رفتار انسان، هم متأثر از نیروهای درونی و شخصیت اوست، و هم ممکن است از محیط تأثیر گرفته باشد. امروزه همه نظریه‌های شخصیت بر این باورند که عوامل درونی ارگانیسم و رویدادهای محیط اطراف، در تعیین رفتار فرد مؤثرند^۳ و اکثر قریب به اتفاق پژوهشگران بر تأثیر متقابل فرد ـ موقعیت اعتراف دارند.^۴ متون دینی نیز تأثیرگذاری دو چیز را در رفتار انسان تأیید می‌کند: نخست آنکه هر فرد، برخوردار از ویژگی‌های شخصیتی است؛ ویژگی‌هایی که ممکن است عوامل متعددی همچون وراثت و عملکرد، رفتار، علایق و دغدغه‌های والدین و حتی خوراک آن‌ها پیش از ولادت فرزند در شکل‌گیری آن اثر داشته باشد؛ و دیگر آنکه محیط و افراد پیرامون و شرایط زندگی هر فرد در اجتماع، در شکل‌دهی شخصیت او و رفتار صادره از او مؤثر خواهد بود. اما آنچه مسلّم است این است که این امور به معنای سلب اختیار و اراده از آدمی نیست و هر انسان عاقل و بالغی، با تلاش خویش می‌تواند رفتارها یا خصوصیات اخلاقی خویش را تغییر داده، اصلاح کند. بنابراین اراده انسان در تغییر و شکل‌دهی رفتارش نقش اساسی دارد و اگر اراده بر آن تعلق گیرد، امکان تحول در رفتارها و خُلقیات وجود دارد.

۳. اینکه کدام رفتار، رفتار اخلاقی با خود به‌ شمار می‌رود، با چگونگی انجام‌دادن

شایسته و پسندیده، نفس آدمی را به خُلقیات نیکو متلبس می‌کند، که یکی از مهم‌ترین اهداف ادیان آسمانی و پیامبران الهی همین بوده است؛ آن‌گونه که پیامبر خاتم صلی الله علیه و اله در جمله‌ای کوتاه آن را به‌صراحت بیان کرده و فلسفه بعثت خود را کامل کردن مکارم و ارزش‌های اخلاقی دانسته است.^۱ همچنین انجام‌دادن رفتارهای زشت و ناپسند می‌تواند از وجود ویژگی اخلاقی متناسب با آن رفتار در ضمیر فاعل آن حکایت کند، و تکرار این قبیل رفتارها و اصرار بر آن‌ها موجب شکل‌گیری آن صفت اخلاقی ناپسند در نهاد آدمی شود.

اکنون این پرسش مطرح است که رفتارهای اخلاقی که ممکن است موجب ایجاد مکارم اخلاق در ضمیر انسان شود یا برخاسته از مکارم اخلاقی باشد و موجب تقویت و استحکام آن مکارم اخلاق در ضمیر او گردد کدام است؟

در این فصل تلاش شده است مهم‌ترین رفتارهایی که در جهت اصلاح رابطه انسان با خود و برقرار کردن تعاملی سازنده با خویش مؤثر و کارآمد است بررسی شود تا از این طریق، تعاملاتی که آثار ناشایستی در وجود انسان در پی دارد نیز شناخته ‌شود. پیش از پرداختن به مصادیق رفتارهای یاد شده، توجه به چند نکته ضروری است:

۱. پیش‌تر اشاره کردیم که رفتارهای اختیاری انسان با خود، که از آن به «رفتارهای درون‌شخصی» یاد می‌شود، همواره از سنخ رفتارهای بیرونی که در خارج واقع می‌شوند نیستند. چه بسیار رفتارهایی که انسان با اختیار خود انجام می‌دهد، اما هیچ گونه نمود خارجی ندارد؛ مانند فکر کردن و اراده انجام کار. استاد مصباح یزدی در این ‌خصوص می‌گوید:

فعل اختیاری منحصر به افعال قصدی و ارادی و نیز افعال خارجی نیست؛ بنابراین افعالی نیز که می‌توانند متصف به حسن و قبح شوند و در محدوده علم اخلاق و کاوش‌ها و ارزش‌های اخلاقی قرار گیرند، منحصر به افعال خارجی و کارهای ارادی نخواهند بود، بلکه می‌توانند افعالی باشند کاملاً درونی مثل فکر کردن، توجه کردن، و شامل همه کارهای اختیاری انسان می‌شود، اعم از اینکه ارادی