بروز و ظهور را به صورت مطلق از آن بگیرد. آموزه‌های اسلامی، با هدایت همه تمایلات و گرایش‌ها به مسیر صحیح، پیروان خود را دعوت می‌کند به اندازه مطلوب و با حفظ شئون انسانی و رعایت کرامت و حرمت خود، از آن تمایلات برخوردار شوند. این یعنی کنترل تمایلات و جلوگیری از سرکشی یا خروج از حد اعتدال و حدود شرع مقدس. آموزه‌های اسلامی می‌آموزد که گرچه انسان نفس طبیعی و گرایش‌های غریزی دارد، باید بداند که خالق حکیم هیچ خصلتی را که مطلقاً بی‌فایده و زیان‌آور باشد به او اعطا نکرده و هرگز از او نخواسته ‌است که یکی از آن‌ها را به طور کامل سرکوب کند. همچنین هیچ خصلتی نداده است تا انسان به طور مطلق، توجه و اهتمام خود را به آن جلب کند و از امور دیگر بازماند.^۱ ازاین‌رو آنچه خدای متعال به او عطا کرده، برای زندگی در دنیا و پیمودن کمال و نیل به سعادت ضروری است. پس اگر آن را آن‌گونه که او ترسیم کرده به‌کار گیرد و از آن بهره‌برداری کند، به آن هدف والا دست خواهد یافت. ازاین‌رو برای اعضا و جوارح بدن که گرایش‌های حیوانی و طبیعی انسان غالباً توسط آن‌ها ارضا می‌شود، حقوقی ترسیم می‌کند و پایمال کردن آن حقوق را خطا و گاه گناه می‌داند. همچنین او را متوجه می‌کند به اینکه حقیقت انسان، فقط تمایلات همین اعضا و جوارح نیست؛ بلکه او حقیقتی فراتر از نفس طبیعی و تمایلات مربوط به آن دارد که باید به خواست آن نیز توجه و کمال آن را نیز به طور جدی پیگیری کند.

امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق می‌فرماید:

اما حق نفسک علیک، فأن تستوفیها فی طاعة الله فتؤدی الی لسانک حقه و الی سمعک حقه و الی بصرک حقه و الی یدک حقها و الی رجلک حقها و الی بطنک حقه و الی فرجک حقه و تستعین بالله علی ذلک.^۲

اما حق نفست بر تو آن است که به تمام و کمال، آن را در مسیر اطاعت خدا قرار دهی؛ پس ادا کنی حق گوش، چشم، دست، پا، شکم و دامنت را، و در ادای حق اعضا و جوارحت، از خدا کمک بخواهی.

نتواند انسان‌ها را با خود آشنا سازد و شایستگی‌ها و بایستگی‌ها را به آن‌ها گوشزد کند، ارزش نخواهد داشت.^۱

به هر تقدیر باید خیرخواه خود بود و سپس چگونگی رفتار خیرخواهانه با خود را نیز فراگرفت. به این منظور، باید بر اساس آنچه خالق حکیم در مصلحت و سعادت بشر بیان کرده رفتار کنیم تا حقیقتاً در حق خویش خیرخواهی کرده باشیم؛ چرا که او مصلحت، کمال و سعادت مخلوق خویش را بهتر می‌شناسد و خیر او را از هر کس دیگر بهتر تشخیص می‌دهد؛ دانا به آشکار و نهان است و بی‌نیاز از هر نیاز؛ نه به امری جاهل است و نه به منفعتی نیازمند، تا به دلیل جهل یا نیاز نخواهد یا نتواند راه صواب را به بندگانش نشان دهد و خواسته یا ناخواسته آنان را به خطا و انحراف اندازد. پس کسی که خیرخواه خود است و نیاز و وابستگی خویش را درک کرده است، در تبعیت از خداوند برای دستیابی به سعادت خویش تردید نمی‌کند.

اما بر اساس تعالیم آسمانی، نفس انسان دارای سه رتبه و درجه است: درجه نخست یا پایین‌ترین درجه آن، نفس طبیعی یا حیوانی است. پیروی از تمایلات و گرایش‌های این نفس، اگر عقل و شرع دخالت داده نشود، هلاکت آدمی را در پی خواهد داشت.^۲ مرتبه دوم، مرتبه نفس انسانی است که در متون دینی از آن به «نفس لوّامه» تعبیر می‌شود.^۳ این نفس، صفات برجسته انسان و نیز جایگاه انسان در جهان آفرینش و در میان همنوعان را لحاظ می‌کند و او را از پیگیری محض نفع شخصی برحذر می‌دارد. مرتبه عالی و کمال‌یافته نفس هنگامی است که نفس انسانی به نفس الهی ارتقا یابد و وصال به محبوب و جلب رضا و خشنودی او و تبعیت از خواست او هدف نهایی دانسته شود.^۴

انسان باید توجه داشته باشد که برای نایل شدن به مرتبه کمال انسانی، یعنی مرتبه نفس مطمئنه، نباید تمایلات نفس طبیعی یا حیوانی خویش را سرکوب کند و اجازه