کمال و نفع خویش است؛ زیرا او با دیدن احوال ناگوار آن مسکین، اندوهگین و غمناک می‌شود و با احسان خود، در واقع می‌خواهد آن غم و اندوه را از خودش برطرف سازد.^۱

ایشان در المیزان به لذت‌جویی او اشاره کرده، می‌گوید:

انسان در هر عملی که انجام می‌دهد، لذتی را در نظر می‌گیرد که یا لذّت مادی و بدنی است، مانند لذت غذا، نوشیدنی، ازدواج و امثال آن؛ و یا لذت فکری است، مانند لذت ترقی، انس، مدح، فخر، نام نیک، انتقام، ثروت، امنیت و صدها نظایر آن.

این لذاید است که عمل و متعلقات عمل انسان را در نظر او زینت می‌دهد و خداوند، آدمی را به وسیله همین لذت‌ها تسخیر نموده است.

اگر این لذایذ نبود، بشر در صدد انجام هیچ عملی برنمی‌آمد و در نتیجه، آن غرضی را که خداوند از آفرینش در نظر داشته و همچنین نتایج تکوینی از قبیل بقای شخص و دوام نسل، هرگز حاصل نمی‌شد.

اگر در خوردن و آشامیدن و زناشویی لذتی نبود، هیچ وقت انسان حاضر نبود برای رسیدن به آن، این‌همه رنج و زحمت بدنی و ناملایمات روحی را تحمل کند و در نتیجه نظام زندگی مختل می‌شد و افراد از بین رفته و نوع بشر منقرض می‌گشت و حکمت تکوین و ایجاد، بدون شک لغو می‌گردید.^۲

قرآن کریم در چند آیه به این موضوع تصریح کرده است و از آیات فراوان می‌توان برای حب ذات آدمی و منفعت‌طلبی او استفاده کرد و ثابت کرد این موضوع، مورد تأیید خداوند متعال است. از جمله در سوره عادیات، به نفع‌طلبی انسان تصریح شده است: (وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیرِ لَشَدِیدٌ)؛ و به‌راستی انسان بسیار شیفته خیر است. گرچه برخی مفسران، این «خیر» را فقط مال دنیا دانسته‌اند، علامه طباطبایی آن را مطلق خیر دانسته، معتقد است انسانْ طالب هر خیر یا منفعتی است.^۳ افزون بر این قبیل آیات، بشارت‌های پرشمار قرآن در مقام وعده پاداش اعمال نیکِ مؤمنان،

حبّ ذاتش سامان می‌گیرد. به عبارت دیگر، اگر انسان از خرد بهره‌مند باشد، هرگز آگاهانه رفتاری را که مطقاً برای او زیانبار است انتخاب نخواهد کرد و به‌طورکلی حق چنین کاری را نیز ندارد. برای مثال، در انواع فداکاری‌ها نیز انسان فداکار، عمل خود را برای دستیابی به نفعی برتر انجام می‌دهد و از منفعتی کوچک‌تر صرف نظر می‌کند. این اصل از سوی آموزه‌های دینی نیز پذیرفته شده است؛ لذا اگر فداکاری به گونه‌ای باشد که با منافع و مصالح اخروی او در تعارض باشد، مورد تأیید دین نیست. امام علی علیه السلام مصالح اخروی خود را بر اصلاح امت ترجیح می‌دهد و اصلاح امت را از مسیر نادرست که باعث آلودگی به گناه و عمل غیراخلاقی آن حضرت می‌شود روا نمی‌شمارد. ازاین‌رو در بیانی صریح با مردم کوفه که از فرمان آن حضرت تمرّد می‌کردند می‌فرماید:

انی لعالم بما یصلحکم و یقیم اودکم و لکنی و الله لا أصلحکم بفساد نفسی.^۱

همانا من به آنچه شما را اصلاح می‌کند و از کج‌روی باز می‌دارد آگاهم؛ اما به خدا سوگند که شما را با به تباهی کشاندن خود اصلاح نخواهم کرد.

منفعت‌طلبی انسان که از حبّ ذات سرچشمه می‌گیرد، در سه حوزه تعریف می‌شود: جاودانگی‌طلبی، لذت‌جویی و کمال‌خواهی. یعنی انسان به دلیل حبّ ذات خود، همواره در پی این سه منفعت است. گرچه گاه ممکن است دستیابی به یکی از این سه منفعت، با دیگری در تعارض باشد که در آن صورت، بنابر شناخت و خردمندی و نیز جهان‌بینی فرد، رفتاری انتخاب می‌شود تا یکی از منافع جلب شده، از منفعت دیگر صرف نظر شود. لذا علامه طباطبایی در کتاب نهایة الحکمه دراین‌درباره می‌نویسد:

انسان در رفتار اختیاری خود همواره غایت و غرضی را دنبال می‌کند؛ حتی رفتارهای گزاف و بیهوده‌ای که از انسان صادر می‌شود نیز دارای غایت است. از سوی دیگر، غایت هر فعلی به فاعل آن باز می‌گردد؛ بدین معنا که فاعل همیشه برای کمال خویش کار انجام می‌دهد، و مقصود اصلی در همه افعالی که از فاعل صدور می‌یابد خودِ فاعل است، حتی کسی که به انسانِ درمانده‌ای نیکی و احسان می‌کند تا او را شادمان سازد، در واقع به دنبال