221
رفتار اخلاقی انسان با خود

بر این اساس، «خود» به منزله یکی از ناظرانِ همیشه حاضر می‌تواند موجب ایجاد حیا در ضمیر انسان شده، مانع رفتار ناپسند شود؛ مشروط به آنکه انسان خود را ناظر به‌شمار آورد و البته خویشتن را محترم بداند. زیرا اگر انسان هنگام ارتکاب رفتار زشت، از حضور ناظر آگاه نباشد و یا برای آن حرمت و ارزشی قایل نباشد و از سرزنش او بیمناک نشود، احتمال ارتکاب رفتار زشت توسط او بسیار قوّت خواهد گرفت.

در اینجا ذکر چند نکته سودمند است:

۱. حیا از خود، در کنار شرم از حضور خداوند، از برترین اقسام حیاست؛ زیرا همیشه و همه جا همراه انسان است و از حرمت و کرامت نفس بالای فرد حکایت می‌کند.

۲. مقصود از شرم یا حیا، حیای بازدارنده است؛ زیرا چه بسا احساس شرم در وجود فرد ایجاد شود؛ اما به اندازه‌ای قوی نباشد که بازدارنده باشد. در این صورت آن حیا، حیای بی‌خاصیت است و سودی نمی‌رساند.

د. احساس حُبّ ذات

یکی از احساسات انسان درباره خود، که فطری و همگانی است، دوست داشتن خود، یا به‌اصطلاح «حبّ ذات» است. دوست داشتن خویشتن به صورت فطری، باعث شده است برخی دیدگاه‌ها و نظریات اخلاقی صاحب‌نظران، ناظر به این ویژگی انسان باشد؛ نظریاتی که به تعبیر «خودگرایی» اشاره می‌کند. این نظریه‌ها غالباً مروج مکاتب خودگرایانه‌اند و قائل‌اند انسان همواره به گونه‌ای رفتار می‌کند که خیر و نفع خویش را تأمین کند. نظریه حب ذات، تبیینی اسلامی از نظریه خودگرایی است که در آن با استناد به متون دینی سعی شده است اشکالات و نقدهای وارد بر نظریه خودگرایی برطرف، و دیدگاهی سازگار با معارف دینی ابداع شود.۱ البته این نظریه با اصل حبّ ذات مخالف نیست و آن را تأیید می‌کند. به نظر می‌رسد حبّ ذات، ریشه‌ای‌ترین غریزه‌ای است که انسان از آن برخوردار است و تقریباً همه رفتارهای آدمی در جهت

1.. ر.ک: مصطفی عزیزی علویجه، «بررسی تطبیقی نظریۀ خودگرایی و حبّ ذات»، فصلنامۀ اندیشه نوین، سال سوم، شمارۀ نهم، تابستان ۱۳۸۶.


رفتار اخلاقی انسان با خود
220

موضوع حضور و نظارت خود نیز پیچیده و مبهم نیست؛ اما اغلب انسان‌ها خود را ناظر به‌شمار نمی‌آورند و برای خود احترامی قایل نیستند؛ ازاین‌رو در خلوت، بی آنکه حضور دو ناظر محترم پیش‌گفته را به حساب آورند، مرتکب رفتار زشت شده، از آن پرهیز نمی‌کنند؛ درحالی که از منظر پیشوایان دینی، برای مؤمن هیچ‌گاه موقعیتی که بتواند مرتکب عمل زشتی شود، بی آنکه حضور ناظری را احساس کند یا احساس شرم نداشته باشد، پیش نخواهد آمد. امام علی علیه السلام به‌روشنی دراین‌باره می‌فرماید:

ان المؤمن یستحیی اذا مضی له عمل فی غیر ما عقد علیه ایمانه.۱

هرگاه مؤمن مرتکب رفتاری برخلاف ایمانش شود، شرم می‌کند.

قرآن کریم بارها آگاهی از اعمال خویش را به انسان یادآوری کرده، شهادت اعضا و جوارح گناهکاران علیه خودشان را متذکر می‌شود تا شاید یکی از آثار این آیات، ایجاد شرم از خود و اعضا و جوارح خود باشد:

(بَلِ الْإِنْسانُ عَلی‏ نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ * وَ لَوْ ألْقی‏ مَعاذِیرَهُ).۲

بلکه انسان به‌خوبی بر نفس خویش آگاه است؛ اگرچه عذرهایی بتراشد.

(الْیوْمَ نَخْتِمُ عَلی‏ أفْواهِهِمْ وَ تُکلِّمُنا أیدِیهِمْ وَ تَشْهَدُ أرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یکسِبُونَ).۳

امروز بر دهان‌هایشان مُهر می‏نهیم و دست‌هایشان با ما سخن خواهند گفت و پاهایشان شهادت خواهند داد که چه می‏کرده‏اند.

علی علیه السلام بارها در بیانات دُرَربارش، به آدمی درباره کرامت و حرمت نفسش تذکر داده است تا از این راه، او را از رفتار زشت بازدارد حتی اگر کسی او را نبیند و در خلوت خویش به‌سر برد. ما در این کتاب، بارها از این قبیل احادیث یاد کرده‌ایم. (احادیثی چون: من کرمت نفسه قل شقاقه و خلافه۴؛ من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیة)۵.

1.. غرر الحکم: ح۳۴۶۳.

2.. قیامت: ۱۴، ۱۵.

3.. یس: ۶۵؛ ر.ک: نور: ۲۴: (یوْمَ تَشْهَدُ عَلَیهِمْ ألْسِنَتُهُمْ وَ أیدیهِمْ وَ أرْجُلُهُمْ بِما كانُوا یعْمَلُونَ).

4.. میزان الحكمة: ج۴ ص۳۳۳۵.

5.. عیون الحكم و المواعظ: ص۴۳۹.

  • نام منبع :
    رفتار اخلاقی انسان با خود
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 7170
صفحه از 327
پرینت  ارسال به