توانگر شوید.

البته بی‌نیازی هم موجب عزت نفس خواهد شد: «بالقناعة یکون العزّ؛^۱ با قناعت است که عزت به دست می‌آید».

عوامل عزت و احساس خودتوانمندی انسان، به موارد پنج‌گانه شمرده‌شده خلاصه نمی‌شود؛ اما همان‌گونه که مشاهده می‌شود، این عوامل و برخی عوامل دیگر که از ذکر آن خودداری شد، همگی در جهت بی‌نیازی انسان از دیگران و تقویت خودباوری و خودتوانمندی اوست. به عبارت دیگر، عزت انسان در بی‌نیازی‌اش از مردم حاصل می‌شود و این عزت هنگامی توسط آدمی تحقق خارجی می‌یابد که احساس خودتوانمندی در درون پدید آمده و هر فرد، اطمینان یابد که با توان خداداد و توکل بر خدا، می‌تواند بدون ابراز نیاز به همنوعان، نیازمندی‌های خویش را برطرف سازد و دست نیاز و خواری به سوی دیگران دراز نکند، یا اگر قرار است از کمک همنوعان به مثابه واسطه خیر بهره‌مند شود، با عزتمندی درخواست خویش را مطرح کند و آنان را اسباب و واسطه خیر بداند که از سوی خداوند، مأمورِ ارائه خدمت به بندگان خداوندند؛ بنابراین هرگز نباید در مقابل آنان اظهار عجز و نیاز داشته، خود را مقابلشان خوار و خفیف کند.

• پیامدهای عزت نفس

در روایات، آثار و پیامدهای عزت نفس مطرح شده است. به نظر می‌رسد کسی که به توانمندی‌های خویش واقف است، قادر است از آن توانمندی‌ها به‌خوبی بهره‌برداری کند و ـ همان‌گونه که بیان شد ـ از دراز کردن دست نیاز به سوی همنوعان، خود را بی‌نیاز می‌بیند. ازاین‌رو با اعتماد به توانمندی‌های خداداد خویش و اعتماد به خداوند متعال، حداقل سه صفت حسنه در وجود او جوانه می‌زند. او شجاعت اقدام و عمل پیدا می‌کند؛ زیرا به توانمندی خود در انجام‌دادن کاری که می‌خواهد انجام دهد آگاه است و به تحقق آن اطمینان دارد. بنابراین با شجاعت وارد کاری می‌شود که توانمندی آن را در خود یافته است و همان‌گونه که پیش از این اشاره شد، از ورود به کاری که توان انجام‌دادن آن را در خود نمی‌یابد پرهیز می‌کند. امام علی علیه السلام به‌خوبی بیانگر رابطه

البته همان‌گونه که گذشت، توکل به‌تنهایی هرگز سودمند نیست. نقش توکل، تعدیل‌کردن تصور و رفتار انسان است؛ یعنی از یک سو باید در کنار اهتمام جدی خودِ فرد برای رسیدن به هدفش باشد و مانع حرکت و تلاش او نشود؛ آن‌گونه که از پیامبر صلی الله علیه و اله و امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است که توکل بدون تلاش، سربار شدن بر جامعه^۱ و مفت‌خوری^۲ است؛ و از سوی دیگر به مفهوم نداشتن اعتماد مطلق به نفس خویش و مغرور شدن به توان جسمی، تجربه و دانش خویش است؛ چرا که این نوع اعتماد بر خویشتن نیز نگاه استقلالی به خود و فراموش کردن دست قدرت خداوند است که هرگز پسندیده پروردگار نیست. لذا از علی علیه السلام روایت شده است که فرمود:

ایاک و الثقة بنفسک فإنّ ذالک من اکبر مصائد الشیطان.^۳

از اعتماد به نفس خویش بپرهیز؛ زیرا آن از بزرگ‌ترین دام‌های شیطان است.

نتیجه آنکه اگر انسان به توان خویش اعتماد می‌کند، آن توان را خداداد می‌داند و یگانه مؤثر در جهان را ذات مقدس پروردگار می‌داند. البته تأثیر اراده الهی از پنجره تلاش انسان افاضه می‌شود.

۵. قناعت

از دیگر عوامل عزت نفس، قناعت است. قناعت نیز همچون موارد پیشین، مانع نیازمندی انسان به همنوعان می‌شود و خودتوانمندی یا عزت نفس آدمی را تقویت کرده، موجب دوام و استمرار آن می‌شود. در مقابل، مصرف‌گرایی و زیاده‌روی در استفاده از نعمت‌های خدا، موجب زوال زودرس نعمتها و نیازمندیِ آدمی می‌شود. و این نیازمندی، با عزت نفس انسان سازگاری ندارد. بنابراین قناعت، بی‌نیازی را استمرار خواهد بخشید. امام علی علیه السلام نیز آشکارا بر این موضوع تأکید کرده، می‌فرماید:

طلبت الغنی فما وجدت الا بالقناعة علیکم بالقناعة تستغنوا.^۴

توانگری را جستجو کردم، آن را جز در قناعت نیافتم؛ پس قانع باشید تا