213
رفتار اخلاقی انسان با خود

۳. تقوا

یکی دیگر از عوامل عزتْ تقوا، خداترسی و خویشتن‌داری در برابر گناهان و امتناع از اطاعت غیرِ خداست. انسانِ باتقوا، در برابر هر آنچه غیر خداست آزاد است؛ نه اسیر هوای نفس خویش است و از آن اثر می‌پذیرد، و نه در برابر خواسته‌های همنوعان منقاد است. او صرفاً خشنودی خدا را معیار قرار می‌دهد و اگر از بنده او نیز اطاعت کند، در جهت فرمان خداوند و فقط به منظور جلب خشنودی اوست؛ بنابراین در برابر غیر خدا عزیز است. به همین دلیل از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله روایت شده است که فرمود: «من اراد عزّاً بلا عشیرة فلیتق الله؛۱ هر کس خواستار عزت است، بی آنکه فامیلی داشته باشد، تقوای خدا پیشه کند». امام علی علیه السلام نیز می‌فرماید: «لا عزّ اعزّ من التقوی؛۲ هیچ عزتی برتر از عزتِ حاصل از پرهیزگاری نیست».

۴. توکل

یکی از عوامل عزت نفس یا احساس خودتوانمندی، توکل است. مؤمنی که به حقیقتِ معنای توکل دست یافته و خدا را یگانه مؤثر در عالم امکان می‌داند، برای دستیابی به اهداف کوچک و بزرگ خویش، از هر آنچه غیر اوست چشم فرومی‌بندد، و با توکل بر خدای بزرگ، به توان خویش اعتماد و حرکت می‌کند. بنابراین توکل ضمن ایجاد یأس و ناامیدی از مخلوق، بر اعتماد فرد به توان خدادادش می‌افزاید و به پشتوانه حمایت پروردگار، تلاش خود را آغاز می‌کند و افزودن یاری خدا بر توان خداداد، خود را در زمزه نیرومندترینِ افراد برای رسیدن به هدفش خواهد یافت. حقیقتی که پیامبر صلی الله علیه و اله در بیان نورانی‌اش تصریح کرده است:

من احب ان یکون اقوی الناس فلیتوکل علی الله تعالی.۳

هر کس می‌خواهد نیرومندترینِ مردم باشد، بر خدای بزرگ توکل کند.

کسی که راه درستی انتخاب کرده باشد، با توکل هرگز شکست نخواهد خورد: امام باقر علیه السلام: من توکل علی الله لا یغلب و من اعتصم بالله لا یهزم.۴

1.. الفردوس: ج۳ ص۵۹۳ ح۵۸۶۲.

2.. نهج البلاغة، حکمت ۳۷۱.

3.. منتخب میزان الحکمة: ج۲ ص۱۰۸۶ ح۶۷۰۷.

4.. همان: ص۱۰۸۸ ح۶۷۱۰ .


رفتار اخلاقی انسان با خود
212

۱. علم

پیش‌تر، گفته شد که احساس خودتوانمندی و عدم ابراز نیاز به دیگری، عزت نفس نامیده می‌شود. آنچه این احساس را در انسان تقویت می‌کند و او را از ابراز عجز و نیاز نزد همنوعان باز می‌دارد، از عوامل عزت نفس به‌شمار می‌آید. در این میان یکی از مهم‌ترین اموری که توانمندی و استقلال فرد را نزد دیگران افزایش می‌دهد و او را از احساس خواری و خودکم‌بینی باز می‌دارد، دانش‌اندوزی است. بی‌تردید کسی که اهل دانش است، به‌راحتی تحت تأثیر اطرافیان قرار نمی‌گیرد و دانش او در بسیاری اوقات، او را از تسلیم شدن در برابر هر رأی و سخن باطلی باز می‌دارد. بنابراین دانش، از برترین عوامل عزت نفس و در پی آن عزت در نظر همنوعان می‌شود. ازاین‌رو از امام علی علیه السلام چنین نقل شده است: «العلم عزّ، الطاعة حرز؛۱ دانش عزت است و اطاعت]از خدا[نگهدارنده». ایشان در بیان دیگری می‌فرماید: «لطالب العلم عزّ الدنیا و فوز الآخرة؛ برای دانشجو، عزت در دنیا و رستگاری در آخرت خواهد بود». در بیان دیگری، ایشان می‌فرماید: «لا عزّ اشرف من العلم؛۲ عزتی برتر از دانش نیست».

این عزت که همان احساس خودتوانمندی است، اگر منشأ آن علم باشد، موجب عزت در نظر مردم و رفعت جایگاه در دیدگان آنان خواهد شد. لذا در قرآن کریم به نتیجه عزت نفس که همان بلندمرتبگی در نظر همنوعان است تصریح شده است: (یرْفَعِ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ الَّذِینَ أوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ)۳

۲. عقل

یکی از عوامل عزت نفس، عقل است. کسی که از قوّت عقل بالایی برخوردار است، هر رأی سستی را نمی‌پذیرد و برای پذیرش آرا، با خِردِ خویش آن رأی را ارزیابی می‌کند و صحت و سقم آن را بررسی می‌کند. پس همچون موم در دست دیگران رام نیست و خود، صاحب رأی و نظر است. به این دلیل از امام علی علیه السلام نقل شده است که فرمود: «کم من ذلیل اعزه عقله؛۴ چه بسیار خواری که عقلش او را عزیز گرداند».

1.. غرر الحکم: ح۹۲.

2.. عیون الحکم و المواعظ: ص۵۳۴؛ العلم و الحکمة فی الکتاب و السنة: ص۴۸.

3.. مجادله: ۱۱.

4.. غرر الحکم: ح۶۹۲۱.

  • نام منبع :
    رفتار اخلاقی انسان با خود
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 7156
صفحه از 327
پرینت  ارسال به