با نابود کردن طمع، بقای عزت خود را طلب کن و با عزتِ حاصل از ناامیدیِ از مردم، ذلتِ حاصل از طمع‌ورزی را برطرف ساز و با همت بلند، عزتِ حاصل از ناامیدی از مردم را به دست آور.

• حدود احساس عزت نفس

احساس عزتمندی، به معنای احساس توانمندیِ مطلق و همه‌جانبه نیست، بلکه مشکک است و شدت و ضعف می‌یابد؛ ازاین‌رو در آن افراط و تفریط ممکن است. برای مثال، ارسطو و بسیاری از پیروانش به میانه‌روی در صفات اخلاقی تأکید داشتند. از دید ارسطو، هر فضیلتی حد وسط افراط و تفریط است. «شجاعت، حد وسط بزدلی و بی‌پروایی است؛ عزت نفس حد وسط خودخواهی و خاکساری است؛ نکته‌سنجی حد وسط لودگی و خشکی است؛ آزرم حد وسط کمرویی و دریدگی است».^۱ قرآن کریم با تأیید امکان عزت انسان، عزتمندیِ واقعی را از آن خدا دانسته، اصالت و دوام آن را فقط از آنِ پروردگار می‌داند؛ اما پیامبران‌ علیهم السّلام و مؤمنان و پیروان آنان را به سبب ارتباطشان با خداوند و پیوندشان با عزیز واقعی، عزیز می‌شمارد. ازاین‌رو گاه عزت را به ذات مقدسش اختصاص می‌دهد^۲ و گاه آنان را نیز از عزت برخوردار می‌داند.^۳ البته خداوند در قرآن کریم عزت برخی مشرکان و کفار را نیز نفی نمی‌کند، اما آن عزت را به دلیل ذاتی نبودن، زوال پذیر بودن و نداشتن ثبات، عزت واقعی و حقیقی نمی‌داند.^۴ به این ترتیب عزت نفسی که در آن، آدمی ارزشمندیِ خود را مطلق و ذاتیِ خود دانسته، در طول عزت پروردگار به شمار آورد، موجب خواهد شد که به دام رذایل دیگری همچون عجب، غرور و کبر گرفتار آید و زمینه هلاکت خویش را فراهم آورد. ازاین‌رو علامه طباطبایی شرط دستیابی به عزت واقعی را اتصال به منبع اصلی آن، یعنی ذات مقدس پروردگار می‌داند و در ذیل آیه ۱۰ از سوره فاطر می‌نویسد:

اینکه چیزی قاهر باشد و نه مقهور، یا غالب باشد و شکست‌ناپذیر، مختص به خدای عز و جل است؛ چون غیر از خدای عز و جل، هر کسی را فرض

اعتماد‌به‌نفس خویش می‌شود. بنا بر این اگر‌چه معنای دیگرِ قطع امید از مردم، اتکا و اعتماد‌به‌نفس خویش است، این معنا با توکل هیچ‌گونه منافاتی ندارد و توکل همانند تقویت‌کننده‌ای است که جرئت و جسارت آدمی را در اعتماد به توانمندی‌های خود، و قطع امید از مخلوق مضاعف می‌کند‌. به همین دلیل از امام صادق‌ علیه السلام نقل شده است:

ان الغنی و العز یجولان فاذا ظفرا بموضع التوکل اوطنا.^۱

بی‌نیازی و عزت جولان می‌دهند؛ پس آنگاه که به جایگاه توکل می‌رسند، آنجا را به منزله وطن برمی‌گزینند.

مجلسی اول در شرح خود بر کافی هنگام شرح این حدیث شریف می‌نویسد:

و کأنه استعارة تمثیلیه لبیان ان الغنا و العز یلزمان التوکل فإن المتوکل یعتمد علی الله و لا یلتجیء الی المخلوقین فینجو من ذل الطلب و یستغنی عنهم‌، فإن الغنا غنا النفس لا الغنا بالمال مع أنه سبحانه یغنیه عن التوسل الیهم علی کل حال.^۲

امام باقر علیه السلام نیز در دعای خود به پیشگاه خداوند عرض می‌کند: «اللهم اغننی بالتقوی و اعزنی بالتوکل؛^۳ خدایا با پرهیزکاری مرا بی‌نیاز کن و با توکل، مرا عزیز گردان».

البته نباید تأثیر بلند‌همتی را بر افزایش اعتماد‌به‌نفس و موفقیت انسان برای رسیدن به اهدافش فراموش کرد؛ زیرا همت بلند، بر عزم و اراده و اعتماد بر توانمندی‌های خداداد و نیز بر توکل آدمی می‌افزاید. لذا امام باقر علیه السلام بر این نکته تصریح کرده، می‌فرماید:

و اطلب بقاء العز بإماتة الطمع و ارفع ذل الطمع بعز الیاس و استجلب عز الیاس ببعد الهمة.^۴