برابر خداوند یا در برابر مؤمنان آن‌گونه که قرآن کریم درباره رفتار مؤمنان با مؤمنان، اظهار ذلت را تأیید می‌کند و در برابر کافران عزت را.^۱ به عبارت دیگر، بر اساس تعالیم قرآن مؤمنان در برابر مؤمنان نرم، انعطاف‌پذیر و تأثیر‌پذیر؛ و در برابر کافرانْ سخت، انعطاف‌ناپذیر و تأثیر‌ناپذیرند، زیرا نرمی و تأثیر‌پذیری در برابر کافران به منزله تابعیت، از خود رأیی نداشتن، اختیار خود را به دشمنان وانهادن و آن‌هارا بر خود مسلط کردن است. بنابراین ذلت در برابر دشمنان، بار معنایی منفی یافته، خواری و بی‌مقداری مؤمنان را به اثبات می‌رساند. نتیجه آنکه ذلت به معنای نرمی، ملایمت، خواری و بی‌مقداری؛ و عزت به معنای سختی، نفوذ‌ناپذیری، ارزشمندی و بلند‌مرتبگی است. اما معانی عزت، در عین مشابهت و نزدیکی، تفاوت‌هایی دارند. به‌راستی معنای عزت نفس، کدام‌یک از معانی برشمرده شده است؟

اصطلاح «عزت نفس» در مقابل دشمنان به کار نمی‌رود. این تعبیر هنگام برقراری رابطه با همنوعان در زندگی اجتماعی و تعاملات انسانی کاربرد دارد. انسان عزیز، در تعاملات اجتماعی‌اش برای برطرف کردن نیازمندی‌های خود، چشمداشتی به همنوعان ندارد. او پیش از هر اقدام تلاش می‌کند توانمندی‌های خود را بشناسد و اگر امور او به گونه‌ای است که همیاری همنوعان را می‌طلبد، از آن‌ها با الهام از دستور نبی اکرم صلی الله علیه و اله عزتمندانه طلب مساعدت می‌کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله می‌فرماید: «اطلبوا الحوائج بعزة الانفس؛^۲ حاجات خود را با رعایت عزت نفس خویش درخواست کنید».

«عزتمندانه» به چه معناست؟ شاید برای پاسخ این پرسش، از حدیث ذیل که یکی از مناسب‌ترین روایات برای فهم معنای عزت نفس است، بتوان استفاده کرد. امام حسین‌ علیه السلام می‌فرماید: «الصدق عزّ و الکذب عجز؛^۳ راستی عزت است و دروغ ناتوانی است». در این بیان نورانی، امام علیه السلام عزت را در برابر عجز قرار داده است. از این جمله استنباط می‌شود که عزت به معنای احساس توانمندی است و این احساس در برابر ناتوانی قرار داده شده است.

برخی نظریه‌پردازان علم روان‌شناسی معتقدند عزت نفس، از نتیجه ارزیابی آدمی از خود شکل می‌گیرد. این ارزیابی محصول شناخت هر فرد از نفس خویش و اعتقاد به توانمندی‌ها، استعدادها، تجارب موفق و نیز ضعف‌ها و شکست‌های خویش، و خلاصه برایند همه دانسته‌های او نسبت به خویش است. اگر ارزیابی از خود، ارزشمندی فرد را برای او به اثبات برساند و حس کرامت نفس را در او تقویت، و نیز احساس عزت نفس یا «خود توانمندی» او را برایش آشکار کند، اتکا بر توانمندی‌های خود در ضمیرش شکل گرفته و در پی آن، در رفتار او نیز آثار بی‌نیازی از غیرْ هویدا می‌شود. اما اگر در ارزیابی از خود، جنبه‌های مثبت به چشم نیاید و ارزشمندی و توانمندی به اثبات نرسد، یا ضعف‌ها و کاستی‌ها به چشم آید، به جای کرامت نفس یا احساس خود‌ارزشمندی، احساس کم‌ارزشی یا بی‌ارزشی و حقارت و اظهار ضعف و ناتوانی در برابر همنوعان شکل می‌گیرد. کمترین نتیجه این احساس‌ها، وادادگی خود و تأثیر‌پذیری از دیگران به جای اعتماد و تکیه بر ارزش‌ها و توانمندی‌های خود است و نتیجه نهایی آن، اظهار خواری و ذلت آدمی در برابر دیگران خواهد بود.

در روایات، واژه «عزت» به‌صراحت معنا نشده است؛ اما در اغلب موارد، عزت در مقابل ذلت قرار داده شده است؛ مانند حدیثی از امام علی علیه السلام که فرموده است: ساعة ذل لاتفی بعز الدهر:^۱ یک ساعت ذلت‏، با عزت همه دوران زندگی برابری نمی‏کند. اما از آنجا که می‌توان با استفاده از قاعده «تعرف الاشیاء بأضدادها» برخی امور را بهتر یا بیشتر شناخت، مفهوم عزت را از منظر معصوم‌ علیه السلام می‌توان با استفاده از مفهوم ذلت بیشتر فهمید.

«ذلت» در لغت به معنای نرمی و نفوذ‌پذیری (ضد سختی) معنا شده است.^۲ بیشتر کتب لغت، میان «ذِلّ» با «ذُلّ» تفاوت قایل نشده و هر دو را ضد صعوبت و سختی و نفوذ‌ناپذیری دانسته‌اند.^۳ البته این معنا در ظاهر ناپسند نیست و در برخی موارد، رفتار ذلیلانه یا رفتاری ملایم و نرم مطلوب است؛ همچون رفتار انسان در