201
رفتار اخلاقی انسان با خود

بر اساس آنچه گذشت، همان‌گونه که برای هر چیز اندازه‌ تعیین شده است، باید برای احساس کرامت نفس نیز حد و اندازه‌ قایل شد. ازاین‌رو اگر حدود آن شناخته نشود و اندازه آن در وجود انسان بیشتر یا کمتر از میزان مطلوب تحقق یابد، یا از مسیر صحیح خود خارج شود، به پدید آمدن صفت یا صفات ناپسند منجر خواهد شد. صفاتی چون عجب، حس حقارت و فخر‌فروشی را می‌توان از آثار افراط و تفریط در حس خود‌ارزشمندی و کرامت نفس دانست.

ب ـ احساس عزت نفس (خود‌توانمندی)

یکی از احساسات مهم انسان در رابطه با نفس خویش، عزت نفس است. این احساس از‌آن‌رو مهم است که نشان‌دهنده شخصیت انسان است و بود و نبودش در وجود هر فرد، جایگاه او را در نظر همنوعانش مشخص می‌کند.

• مفهوم لغوی و اصطلاحی

«عزیز» از ماده «عزّ‏» به معنای شدت و قوّت است و بر غلبه، نفوذ‌ناپذیری و پیروزی دلالت می‌کند.

ضد آن نیز «ذلت» و خواری است.۱ البته راغب در مفردات اضافه می‌کند العزة حالة مانعة للانسان من أن یُغلَب. به عبارت روشن‌تر، عزت نفس توانمندی یا قوّتی است که فرد آن را درون خود می‌یابد و احساس می‌کند و خود را از اظهار ذلت، خواری و وادادگی در برابر دیگران نگاه می‌دارد.

1.. ر. ک: معجم مقاییس اللغة؛ مفردات راغب؛ لسان العرب، «العزّة».


رفتار اخلاقی انسان با خود
200

رضاک عن نفسک من فساد عقلک.۱

از‌خود‌راضی بودنت نشانه بی‌خردی توست.

ایشان همچنین می‌فرماید:

اعجاب المرء بنفسه برهان نقصه و عنوان ضعف عقله.۲

خودپسندی انسان، دلیل نقصان و نشانه کم‌خردی اوست.

البته نه فقط خود‌پسندی نشانه کم‌خردی و انحراف از خود‌ارزشمندیِ مثبت یا احساس کرامت نفس است، بلکه گاه احساس حقارت نیز به فخر‌فروشی منجر می‌شود. توضیح آنکه افراد ضعیف که به‌خوبی از ناتوانی خویش آگاه‌اند، گاه تلاش می‌کنند کمبود و ضعفی را که در درون خویش احساس می‌کنند، با رفتارهای ناپسند جبران کنند. برای مثال، مزیت یا برتری خود را بزرگ‌تر از آنچه هست می‌نمایانند و بر آن فخر می‌فروشند تا با این ترفند، ضعف‌هایشان را از یاد خود و دیگران ببرند. ازاین‌رو امام علی علیه السلام می‌فرماید: «الافتخار من صغر الاقدار؛۳ به خود نازیدن، نشانه حقارت و پستی است».

به نظر می‌رسد کسی که فخر‌فروشی می‌کند، در حقیقت به پذیرش ضعف و کمبود خود اعتراف می‌کند و عقده حقارت خود را به همگان اعلام می‌کند. این رفتار، خردمندانه نیست و شاید به همین دلیل است که امام علی‌ علیه السلام فخر فروشی را این‌گونه وصف می‌کند: «لا حُمق اعظم من الفخر؛۴ هیچ حماقتی بزرگ‌تر از فخر فروشی نیست».

در مقابل، اگر برای خود ارزشی قایل نباشد و خود را محترم نداند، نه فقط با رفتارش به خود آسیب می‌زند و حرمت خویش را در برابر دیگران ضایع می‌سازد، بلکه دیگران نیز از شر او در امان نخواهند بود. لذا امام هادی علیه السلام می‌فرماید: «من هانت علیه نفسه فلا تأمن شره؛۵ کسی که خود را خوار می‌یابد، از شر او ایمن مباش».

1.. میزان الحکمة: ج۷ ص۳۴۵۰‌ح‌۱۱۸۰۲.

2.. همان: ح۱۱۸۰۷.

3.. مسند الرضا علیه السلام: ص۸۴.

4.. همان.

5.. بحار الانوار: ج۷۵ ص۳۶۵.

  • نام منبع :
    رفتار اخلاقی انسان با خود
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 8638
صفحه از 327
پرینت  ارسال به