199
رفتار اخلاقی انسان با خود

کاهش احترام نفس انسان شود، اگر در ارتباط با خداوند متعال نباشد، ناپسند و زشت خواهد بود. نتیجه آنکه انسان در رابطه با خود باید تصوری صحیح داشته باشد تا بتواند بر پایه آن رفتارهای برون‌شخصی خویش را به‌درستی پی‌ریزی کند. این اصل در علم روان‌شناسی جدید نیز به اثبات رسیده و تعداد قابل توجهی از تحقیقات نشان می‌‌دهد که چگونگی احساس انسان از خود، در بسیاری از موقعیت‌ها بر رفتار او اثر می‌‌گذارد.‌۱ ازاین‌رو در علم روان‌شناسی به‌ویژه در بحث درباره شخصیت، روان‌شناسان در پی کشف عوامل مؤثر بر تعیین شخصیت افراد هستند؛ شخصیتی که موجب شکل‌گیری رفتار می‌‌شود. در این جهت، احادیثی از امام علی علیه السلام وارد شده است که بیان‌کننده تأثیر احساس کرامت نفس و خودارزشمندی بر رفتار آدمی است.

با توجه به این احادیث که ذکر آنها پیش از این گذشت پیامد کرامت نفس، کاهش لغزش‌ها و اصلاح روابط بین شخصی است. همچنین، کرامت نفس، رابطه انسان با خداوند را نیز اصلاح کرده، موجب می‌شود آدمی خود را با گناهان آلوده نکند.

• حدود خود‌ارزشمندی

برای احساس کرامت نفس می‌توان حد و مرز تعیین کرد که خروج از آن حدود، موجب تلبس به صفات ناپسند می‌شود. به نظر می‌رسد خودارزشمندیِ افراطی یا انحراف از آن، آدمی را به خود‌پسندی یا اعجاب به نفس خویش مبتلا می‌کند. فراهیدی در کتاب العین می‌نویسد:

شیء معجب ای حسن‌... و فلان معجب بنفسه اذا دخله العجب.۲

ازاین‌رو کسی که نفس خود، یا رأی و عملش در نظرش بسیار نیکو و بزرگ جلوه کند، به عُجب مبتلا خواهد شد.۳

امام علی‌ علیه السلام خشنودی از نفس را مایه بد‌فهمی و نقصان عقل می‌داند و می‌فرماید:

1.. شخصیت: نظریه و پژوهش: ص‌۱۶.

2.. کتاب العین: ج۱‌ص۲۳۵.

3.. ر. ک: معجم مقاییس اللغة: ج۴ ص‌۲۴۴؛ لسان العرب: ج۱‌ص‌۵۸۲.


رفتار اخلاقی انسان با خود
198

در متون دینی، احترام نفس و احساس خود‌ارزشمندی در درون، یکی از اصول مهم رفتار انسان با خود قلمداد شده و علی‌رغم اینکه فروتنی و شکسته‌نفسی در برابر خدا و همنوعانْ فضیلت است، هرگز به او اجازه داده نشده است تا با برخی رفتارهای خاص، زمینه تحقیر خویش را فراهم آوَرد و خود را خوار کند و احترام خویشتن رانادیده بگیرد یا پایمال سازد. بر این اساس، برای احساس خود‌ارزشمندی مثبت می‌توان فوایدی استخراج کرد که برخی از آن‌ها عبارت است از:

۱. امتناع از آلوده کردن خود به گناه، حتی اگر منافع مادی بسیاری در پی داشته باشد؛

۲. نفروختن خود به دنیا، یا به عبارت روشن‌تر، صرف نکردن عُمر گران‌مایه و همه همت خود برای به دست آوردن دنیا، و آخرت را سپر بلای دنیا قرار ندادن؛

۳. خوار نکردن خود نزد مخلوق، برای دستیابی به منافع دنیوی، اگرچه ارزشمند باشد؛

۴. اظهار عجز و نیاز در پیشگاه خدا؛

۵. استفاده از فرصت عمر (سبقت در کار خیر، خدمت، عبادت و بندگی)؛

۶. حزن درونی به سبب نگرانی از فرجام ناخوشایند؛

۷ـ مراقبت و پرهیز مستمر از ابتلائات و آلودگی‌ها.

همه این آثار و پیامدها، از متون دینی نیز قابل استفاده است و در فصول پیشین به آن متون اشاره کرده‌ایم. بنابراین آگاهی به جایگاه، مرتبه‌ و منزلت انسان در میان موجودات و منزلت او در پیشگاه خداوند، و احترام به او از دوران کودکی در خانه و جامعه، از او موجودی محترم و برخوردار از کرامت نفس می‌‌سازد و کسی که از این مرتبه و منزلت آگاه شود و از احساس خود‌ارزش‌مندی برخوردار باشد، نفس خویش را محترم می‌‌شمارد و در رفتار و تعامل با خود، همه تلاش خویش را به کار می‌‌گیرد تا از حرمت و کرامت خویش پاسداری کند. او این نعمت خداوند را ارج می‌‌نهد و ثابت می‌‌کند که شایسته این جایگاه و منزلت بوده است. بر این اساس هر رفتاری که در جهت محافظت و رعایت احترام نفس، اعم از نفس خود و دیگران انجام شود، با رعایت اصل بندگی خدا و توجه به فقر مطلق در برابر ذات بی‌انتهایش، از نظر اخلاقی پسندیده است و هر رفتاری که زمینه‌ساز از بین رفتن و

  • نام منبع :
    رفتار اخلاقی انسان با خود
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 7352
صفحه از 327
پرینت  ارسال به