ارزش شخصیت هر فرد، در گرو روشی است که اتخاذ می‌کند؛ اگر نفس خود را از پستی بر کنار داشت، رفعت مقام می‌یابد، و اگر آن را خوار شمرد، به پستی می‌گراید.

روان‌شناسان معتقدند احترام به خود، به ارزشی که فرد برای خود قایل است بازمی‌گردد. هر اندازه این ارزش‌ قوی‌تر و پخته‌تر باشد، احساس احترام به خود نیز در سطح بالاتر و به طور فراگیرتری شخصیت فرد را دربر می‌‌گیرد. احساس کرامت و حرمت نفس، در گام نخست باعث می‌‌شود انسان‌ها نفس خود را محترم شمارند، و به دیگران اجازه حرمت‌شکنی ندهند؛ و در گام بعد، به خود نیز اجازه حرمت‌شکنی ندهند و خویشتن را متقاعد کنند که نفس نوعِ انسان را محترم شمارند. برخی روایات دقیقاً به این نکته اشاره کرده، میان مراقبت خویش از افتادن در لغزش‌ها با احساس کرامت نفس، رابطه مستقیم برقرار می‌کند.^۱

آبراهام مازلو، روان‌شناس معروف امریکایی، نیاز به حرمت و شأن اجتماعی را در کنار نیازهای جسمانی، نیازهای ایمنی، نیاز به عشق، محبت و تعلق به دیگران مطرح کرده است.^۲ اما این نیاز در روابط اجتماعی آنگاه برطرف خواهد شد که فرد، در درون خود، از باور و احساس خود‌ارزشمندی برخوردار باشد. این احساس معلول دو عامل است: یکی آگاهی به جایگاه خود در عالم آفرینش و منزلت خود نزد خداوند ـ که بیان آن به‌تفصیل گذشت؛ و دوم اینکه فردْ خود را در جامعه مفید ببیند و در انجام دادن کارها و وظایف و تعهداتش موفق باشد. همین عامل باعث شده است روان‌شناسان و متخصصان علوم تربیتی، به اتخاذ رفتاری مناسب با کودکان همچون تشویق بجا برای تقویت خود‌باوری و خودارزشمندی آنان توصیه ‌کنند. مازلو در‌این‌باره می‌‌گوید: «هنگامی که نیاز احترام به خود، ارضا شود، شخص احساس اعتماد‌به‌نفس، ارزشمندی، توانایی، قابلیت و کفایت می‏کند و وجود خود را در دنیا مفید و لازم می‏یابد؛ اما عقیم ماندن این نیازها، موجب احساس حقارت، ضعف و نومیدی می‏گردد».^۳

من کرمت نفسه قل شقاقه وخلافه.^۱

هرکس از کرامت نفس برخوردار باشد، ناسازگاری و مخالفتش کم خواهد بود.

من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیة.^۲

هر کس از کرامت نفس برخوردار باشد، با انجام دادن گناه به آن اهانت نمی‌کند.

در اینجا سخن از احساس یا باور خودارزشمندی یا احساس کرامت نفس است که به مثابه یکی از مهم‌ترین احساس‌های انسان به خود و مادر همه احساس‌های مطلوب و رفتارهای نیک و پسندیده است. احساس خود‌ارزشمندی به اندازه‌ای در رفتار آدمی تأثیر‌گذار است که پیشوایان دین علیهم السّلام با بیان‌های متعدد و متنوع تلاش کرده‌اند ما را با حرمت و ارزش نفس خود آشنا، و به رعایت آن تشویق کنند تا از این طریق ایجاد فضایل و پایبندی به آن‌ها را در ما نهادینه کنند. امام علی علیه السلام می‌فرماید:

ان النفس لجوهرة ثمینة من صانها رفعها و منِ ابتذلها وضعها.^۳

به‌راستی که شخصیت انسان گوهر گران‌بهایی است که هر کس آن را حفظ کند تعالی یابد؛ و هر کس آن را پست گرداند، فرو می‌افتد.

• فواید احساس کرامت نفس

به ‌یقین وقتی انسان به ارزشمندی خود واقف شد و جایگاهش را در میان مخلوقات خدا شناخت، و آنگاه که در عملْ موفقیت‌های متعددی در زندگی کسب کرد، احساس حرمت و کرامت نفس در درونش پدید خواهد آمد. این نوع برداشت از خود، ایجاب می‌‌کند تا فرد، پیش از دیگران احترام خود را پاس دارد و از انجام دادن هرگونه رفتاری که باعث وهن و بی‌حرمتی به نفس خود شود بپرهیزد. از امام علی‌ علیه السلام روایت شده است که فرمود:

الرجل حیث اختار لنفسه ان صانها ارتفعت و ان ابتذلها اتّضعت.^۴