هیجانات منفی، موجب دوری آدمی از برخی چیزها می‌شود و مانع ایجاد انگیزه برای انجام دادن برخی کارها می‌‌شود.^۱ رابرت فرانکن در‌این‌باره می‌‌گوید: «آنچه به نظر، واضح و روشن می‌‌رسد آن است که احساسات منفی، رفتار هدفمند را تضعیف می‌‌کند و احساسات مثبت، برعکس، رفتار هدفمند را تقویت می‌‌کند. به این دلیل است که نظریه‌پردازان انگیزش، امروزه علاقه‌مندند احساسات را بشناسند و درک کنند».^۲

صاحب‌نظران درباره تعداد هیجانات اتفاق نظر و اجماع ندارند؛ اما بنابر دیدگاه اکثر پژوهشگران، هیجان‌های اساسی در هفت عدد خلاصه می‌‌شود. این هیجانات که در دو دسته مثبت و منفی تقسیم می‌‌شوند عبارت‌اند از: تعجب، ترس، خشم، انزجار، اندوه، شادی و علاقه.^۳

دانشمندان بر این باورند که حیوانات نیز از این عواطف و هیجانات برخوردارند؛ اما به‌یقین کنترل هیجانات و تعدیل و مقابله با آن‌ها یا بعضاً تشدید آن‌ها، از جمله ویژگی‌های انسان‌هاست و حیوانات در این زمینه ناتوان هستند و عملکرد آنان صرفاً بر اساس غرایز و هیجاناتی است که بر آنان عارض می‌‌شود. بنابراین برخورداری آن‌ها از انواع هیجانات، احساسات و عواطف که بر اساس فرایندی ویژه پدید می‌‌آید،‌ و نیز قدرت کنترل، تغییر و تبدیل آن‌ها را می‌‌توان از وجوه تمایز انسان با موجودات دیگر دانست. بدیهی است آگاهی هر فرد به امکانات و ابزارهای خداداد در وجود خویش، و کارکردهای آن امکانات و ابزارها و توانمندی‌هادر جهت تأمین سعادت خود بسیار مؤثر خواهد بود. به همین منظور، برخی آگاهی‌ها از هیجانات و عواطف و احساسات، به ما در کنترل آن‌ها و نیز رفتار اخلاقی مناسب در ارتباط با خود و دیگران، کمک فراوان خواهد کرد. این آگاهی‌ها به شرح ذیل است:

هیجان‌ها محصول اتفاق بیرونی و تحریک درونی از سوی عواطف هستند که انگیزه رفتاری خاص را در فرد می‌‌سازد‌.

بزرگی تاکنون به‌تفصیل به آن پرداخته‌اند؛ اما آنچه ما در این مقام باید به آن اشاره کنیم، ارتباط عمیق عقل و اخلاق است. بر اساس آنچه تاکنون بیان شد، وجود عقل برای تشخیص درست از نادرست ضروری است و رفتار اخلاقی فقط از کسی متوقع است که از موهبت عقل برخوردار باشد. بنابراین حفظ ارزش‌های اخلاقی و پایبندی به آن‌ها در گرو برخورداری از عقل است. و کسی که عقل بیشتری دارد، در درک و فهم، و گفتار و کردار، بر دیگران برتری و فضیلت دارد. اما این رابطه یکسویه از سمت عقل به سمت اخلاق نیست؛ بلکه رعایت ارزش‌های اخلاقی نیز ـ بر اساس احادیث نورانی معصومان‌ علیهم السّلام ـ در افزایش عقل اثر دارد و انجام دادن برخی رفتارهای زشت و ناروا موجب تضعیف خِرَدِ خواهد شد. برای مثال، از امام صادق علیه السلام درباره عوامل کمال عقل روایت شده است: «کمال العقل فی ثلاثة: التواضع لله، و حسن الیقین، و الصمت الا من خیرٍ».^۱

از این حدیث شریف و احادیث مشابه آن به‌خوبی می‌توان استفاده کرد که رعایت اخلاق و پایبندی به ارزش‌های اخلاقی، در افزایش عقل انسان تأثیر مستقیم دارد.^۲

د ـ انسان‌، برخوردار از هیجانات و عواطف

یکی دیگر از ویژگی‌ها و داشته‌های مهم و اساسی آدمی، هیجانات و عواطف است. هیجانات و عواطف، انواع و اقسامی دارد؛ اما همه آن‌ها در رفتار بشر تأثیر انکار‌ناپذیر و شگرف دارد. هیجانات، به عواطف و احساسات شخصیت انسان شکل می‌‌دهد. به‌طور‌کلی روان‌شناسان، هیجانات و عواطف را به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می‌‌کنند. البته میان هیجانات و عواطف، تفاوت‌هایی وجود دارد که به‌زودی به برخی از آن‌ها اشاره خواهیم کرد، اما به نظر می‌‌رسد دست‌کم برخی از کارکردهای آن‌ها با یکدیگر مشابه است. برای مثال، بسیاری از صاحب‌نظران بر این باورند که عواطف و هیجاناتِ مثبت، موجب نزدیک شدن انسان به برخی چیزها می‌شود و انگیزه رفتار متناسب با آن احساس عاطفی را ایجاد می‌‌کند؛ و عواطف و