راه درست از نادرست، و انجام دادن عمل صحیح و پسندیده و ترک عمل ناصحیح و زشت، و وسیله‌ای برای رهنمون شدن به سعادت و رهایی از خسران و هلاکت ابدی معرفی می‌‌کند و از زبان اهل جهنم می‌‌گوید:

(وَقَالُواْ لَوْکنَّا نَسْمَعُ أوْ نَعْقِلُ مَا کنَّا فی أصحابِ السَّعِیر).^۱

و گویند: اگر ما در دنیا [سخن انبیا را در مقام پیامبر بیرونی] می‏شنیدیم، یا به دستور عقل [به مثابه پیامبر درون] رفتارمی‏کردیم، [امروز] از دوزخیان نبودیم.

با توجه به این آیه و آیات مشابه، به‌روشنی می‌‌توان فهمید که قرآن کریم بیشتر به کارکرد عقل که تشخیص خیر از شر، و صحیح از ناصحیح و عملکرد بر اساس این تشخیص است عنایت دارد آنگاه که می‌‌فرماید:

(أفَلَمْ یسِیرُواْ فی الْأرْضِ فَتَکونَ لَهُم ْقُلُوبٌ یعْقِلُونَ بهِا أوْ ءَاذَانٌ یسْمَعُونَ بها فَإِنَّها لَاتَعْمَی الْأبْصَارُ ولٰکِن تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتی فی الصُّدُورِ).^۲

آیا [این کافران] در زمین به سیر و تماشا نرفتند تا دل‌هاشان بینش وهوش یابد وگوششان به حقیقت شنواگردد؟ که [این کافران را] چشم‌های سر گرچه کور نیست، چشم باطن ودیدة دل‌ها کور است‌.

در آیه دیگری آمده است:

(وَمَن یرْغَبُ عَن مِّلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلَّا مَن سَفِهَ نَفْسَهُ).^۳

و چه کس از آیین پاک ابراهیم روی گرداند به جز مردم بی‌خرد؟!

روایات نیز عقل را وسیله‌ای برای اطاعت و بندگی خدا دانسته، می‌‌فرماید:

العقل ما عبد به الرحمان و اکتسب به الجنان.^۴

عقل چیزی است که خدا با آن پرستیده می‌شود و بهشت به واسطة آن کسب می‌‌شود.

با عنایت و توجه به معانی عقل در قرآن کریم و احادیث معصومان علیهم السّلام، به دو نکته درباره عقل می‌توان با اطمینان معتقد بود:

۴. هر دو طالب لذت‌اند؛ اما میان لذت فطری و لذت غریزی تفاوت‌هایی وجود دارد. لذت‌های غریزی غالباً از امور جسمانی و شهوانی تأمین می‌شود اما لذت‌های فطری ماهیتی فرا‌جسمانی، معنوی و ارزشی دارند. از‌این‌رو از نظر ارزشی، لذت‌های فطری برتر است.

۵. گرایش‌های گوناگون غریزی و فطری انسان از یکدیگر جدا نیستند، بلکه بر یکدیگر اثر می‏گذارند و بر اثر تعامل و تزاحم با یکدیگر، به انگیزه‏ها و اعمال انسان شکل می‏دهند.^۱ بنابراین گاه این دو نوع گرایش، هم جهت‌اند و آدمی را به سمت عملی که هر دو گرایش خواستار آن است سوق می‌دهند؛ و گاه با هم در تزاحم‌اند، که در آن صورت قوّت و ضعف عقل انسان در انتخاب نوع عمل نقش کلیدی خواهد داشت.

ج ـ انسان، موجودی برخوردار از عقل

شاید بتوان مهم‌ترین موهبت خداوند به انسان را که وجه تمایز او با حیوانات شمرده می‌‌شود، عقل دانست. این نعمت بر اساس برخی روایات محبوب‌ترین و ارزنده‌ترین مخلوق خداوند خوانده شده است.^۲

«عقل» از نظر لغوی به معانی منع، امساک، حبس و جلوگیری،^۳ بستن و نگه داشتن است.^۴ برخی اندیشمندان، کارکرد عقل را در ممانعت انسان از گفتار و کردار ناپسند^۵ یا از انحراف و کجروی دانسته‌اند.^۶ این واژه در اصطلاح به معنای یکی از قوای نفس انسان است که با استفاده از آن می‌‌تواند مسائل نظری را از مقدمات بدیهی و معلوم استنباط کند، اگرچه بیشتر به معنای مرکز و قوه ادراک حقیقت اشیا و تمیز خوب و بد از یکدیگر آمده است.^۷ قرآن کریم، عقل را ابزاری برای تشخیص