مسئله پژوهش

مسئله تحقیق پیش‌رو عبارت است از بررسی وضعیت اخلاقی رفتار ارتباطی فرد با خود، از حیث خوبی و بدی؛ یعنی شناخت خوب‌ها و بد‌ها، و بایدها و نبایدهای مربوط به ارتباط انسان با خود. منبع و مرجع اصلی تعیین خوب‌ها و بدها، و بایدها و نبایدهای رفتاری نیز قرآن و روایات تعیین شده است. در این میان ارتباط با همنوعان، و مهم‌تر از آن، ارتباط با خدا محل بحث ما نیست. به موضوع ارتباط انسان با محیط زیست نیز نمی‌پردازیم.

بنابراین با معیار قرآن و روایات، در زمینه برداشت صحیح از حقیقت انسان، توصیه به واقع‌نگری درباره نفس خویش و نیز ویژگی‌های رفتار اخلاقی با خود، شناخت فضایل و رذایل اخلاقی در رفتار با خود، و شناخت تفصیلی مهم‌ترین مصادیق آن تلاش خواهیم کرد. ازاین‌رو پرسش‌های مطرح‌شده در این پژوهش که به‌تفصیل به آن‌ها پاسخ داده شده به شرح ذیل است:

۱. رفتار فرد با خود، در مجموعه رفتارهای ارتباطی او، از منظر کتاب و سنت چگونه سامان می‌یابد؟

۲. برداشت انسان از خود، در مواجهه شناختی (عقلی) انسان با خود، از منظر کتاب و سنت چگونه است؟

۳. برداشت انسان از خود، در مواجهه احساسی (قلبی) انسان با خود، از منظر کتاب و سنت چگونه است؟

۴. ویژگی‌های رفتار اخلاقی انسان با خود، بر اساس تعالیم اسلامی چیست؟

۵. مصادیق فضایل اخلاقی رفتار با خود، از منظر کتاب و سنت کدام است؟

درباره این پرسش‌ها در فصل‌های پژوهش پیش‌رو بحث و بررسی صورت می‌گیرد.

به نظر می‌رسد در قرآن و سنت، رفتار ارتباطی فرد با خود، در مجموعهرفتارهای ارتباطی او، نقشی زیرساختی ایفا می‌‌کند. به عبارت بهتر، بنیان اصلاح رفتارهای انسان در همه حوزه‌های رفتاری، اصلاح رفتارهای او با نفس خویش است و تا رفتارهای انسان با خود اصلاح نشود، انتظار اصلاح رفتار او با خدا، همنوعان و حتی طبیعت، بیهوده خواهد بود.

در این میان به نظر می‌‌رسد مهم‌ترین رابطه انسان، رابطه او با خودش است؛ چرا که این رابطه به مثابه رابطه بنیادین، می‌‌تواند ترسیم‌کننده نوع رابطه آدمی با غیر خود، اعم از خدا، جامعه یا طبیعت باشد؛ به این معنا که در صورت اصلاح رابطه انسان با خود و قرار گرفتن آن رابطه در مسیر صحیح و مبتنی بر ارزش‌های انسانی و عقلانی، روابط او با غیر خود نیز رو به اصلاح و درستی می‌گذارد، و سرانجام، آن فرد موجودی رشدیافته و کمال‌یافته می‌‌شود؛ موجودی که پیامبران خدا برای تربیت او فرستاده شدند و زحمات طاقت‌فرسای دوران رسالت خود را تحمل کردند.

این اثر در صدد است رابطه انسان با خود را به منزله امری بنیادین تبیین کند و مبانی نظری آن را بر اساس فهم نگارنده از کتاب و سنت استخراج کند؛ اما مقصود او هر نوع رابطه‌ای نیست، بلکه فقط رفتار اخلاقی انسان با خود را مطمح نظر دارد. رفتار اخلاقی مفهومی بسیار گسترده است و مسئولیت‌های حقوقی انسان در قبال خود را نیز در بر می‌گیرد؛ اما رویکرد ما در این پژوهش، رویکرد اخلاقی است. بنابراین رفتار صحیح با خود را شاید بتوان به معنای بازگشت به خویشتن برای نوسازی رفتاری دانست؛ چرا که در نوسازی رفتاری، ابتدا باید رفتار با خویشتن اصلاح شود.

البته ما اولاً و بالذات در پی مطرح کردن مباحث معرفت‌شناختی درباره نفس انسان نیستیم، اما معتقدیم بحث معرفت نفس، یکی از مقدمات اصلاح رابطه و اصلاح رفتار انسان با خویشتن به‌شمار می‌‌آید، و اصلاح رفتار اخلاقی انسان با خود، اگر بخواهد از ثبات و دوام برخوردار باشد باید از شناخت نفس خویش سرچشمه گرفته باشد. بنابراین به نظر می‌رسد دستیابی به رفتاری شایسته و مبتنی بر اصول و ارزش‌های اخلاقی، بدون برخورداری از شناخت و از جمله شناخت صحیح از حقیقت نفس خویش امکان‌پذیر نیست. افزون بر آن، فرایند دستیابی به شناخت نفس، یکی از مهم‌ترین رفتارهای انسان با خود نیز به‌شمار می‌آید؛ یعنی اگرچه شناختْ محصولی است ارزشمند از تکاپوی آدمی، و عنوان «رفتار» بر آن صدق نمی‌کند، بی‌تردید تلاش انسان برای دستیابی به شناخت، نوعی رفتار در ارتباط با خود خواهد بود. به همین دلیل، بحث درباره آن ضرورت دارد.