خدا، عمل صالح، نماز، روزه، تقوا، دوستی اهل‌بیت علیهم السّلام، یاد مرگ، انتظار فرج، قرائت قرآن، دعا، کم‌خوری و لقمه حلال. همه این رفتارها برطرف‌کننده کدورت‌ها و زنگارهای قلب و جلادهنده آن برای تابیدن نور معرفت و شهود معارف باطنی معرفی شده است.^۱‌ از سوی دیگر، اموری چون فراموشی و غفلت ناشی از اشتغالات فراوان به امور مادی و دنیوی، وابستگی و تعلّق خاطر به آن امور، و گناه و اصرار بر آن موجب قساوت، کدورت و تاریکی قلب می‌شود و مانع تابش نور معرفت شهودی خواهد شد. به این لحاظ که نقش تذکر، موعظه، بشارت و انذار، در بیداری و توجه بشر آشکار می‌شود.

تجربه، گاه می‌تواند تأثیر بسیار عمیق‌تری در شناخت خویش و یافتن خودِ حقیقی، یا به عبارت بهتر، شهود خودِ واقعی بر جای گذارد. بیشترِ انسان‌ها وابستگی مطلق خویش به خدای قادر و متعال را در درون خویش گُم کرده، خود را موجودی مستقل احساس می‌کنند. ناپیدا بودن دست قدرت و رحمت خدا در زندگی انسان، این تصور را در ذهن آدمی پدید آورده که او موجودی مستقل و قائم بر ذات خویش است. این احساس استقلال، برای بسیاری از انسان‌ها فقط هنگام اضطرارها، رنگ می‌بازد و آن روی سکه، یعنی احساس ضعف و وابستگی مطلق به نیرویی ماورای طبیعی که قادر مطلق، و بر نجات و رهایی از اضطرارْ توانمند است، رخ می‌نماید و انسانْ حقیقت خود را در دل این تجربه شهود می‌کند. قرآن کریم، درماندگی انسانِ در حال غرق در دریا را مثال می‌زند که دستش از همه جا و همه چیز کوتاه است:

(فَإِذا رَکبُوا فِی الْفُلْک دَعَوُا اللهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یشْرِکونَ).^۲

چون به کشتی نشینند]و به دست امواج خطر افتند، در آن حال[تنها خدا را به اخلاص کامل در دین می‏خوانند، و چون از خطر دریا به ساحل نجاتشان رساند]باز به خدای یکتا[مشرک می‏شوند.

در آیه دیگری می‌فرماید:

(وَ إِذا مَسَّکمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلأ إِیاهُ فَلَمَّا نَجَّاکمْ إِلَی الْبَرِّ

آدمی درباره این ویژگی خطرناک و مهلک هشدار می‌دهد:

(کلّا إِنَّ الانسَانَ لَیطْغَی أن رَّءَاهُ اسْتَغْنی).^۱

راستی که انسان آنگاه که خود را در غنا و دارایی ببیند، سرکش و مغرور می‏شود.

با مطالعه قرآن کریم پی خواهیم برد آیاتی که به صفات و ویژگی‌های انسان‌ها اشاره می‌کند اندک نیست و از طریق آن آیات، مهم‌ترین ویژگی‌های او معرفی و راه دستیابی به کمال و سعادت هموار می‌شود و مستقیماً باعث افزایش خودآگاهیِ هر خواننده معتقد به قرآن خواهد شد.

۳. راه‌های شناخت شهودی

به نظر می‌رسد برای شناخت شهودی خود نیز همانند انواع دیگر شناخت، راه‌هایی بتوان معرفی کرد؛ راه‌هایی که متون دینی آن‌ها را پیشنهاد کرده و به رسمیت شناخته باشد. ازآنجاکه شناخت شهودی، با انواع دیگر شناخت‌ متفاوت است، راه دستیابی به آن نیز می‌بایست متفاوت باشد. درباره راه دستیابی به شناخت فطری خود، باید گفت این نوع شناخت پس از آنکه خداوند آن را در ضمیر آدمی نهاد، آموختنی نیست، بلکه یافتنی است. به عبارت دیگر، این معرفت در فطرت انسان به ودیعه گذاشته شده است، اما او آن را به فراموشی سپرده و باید آن را در حیات دنیوی دوباره به یاد آورد و در درون خویش پیدا کند. برای یافتن معرفت فطری به خود و نیز برای اینکه بتوان از معرفت قلبی و الهامات هدایتگر الهی برخوردار شد، در قرآن و روایات راهکارهایی بیان شده است. این راهکارها جنبه داده‌های علمی ندارد و همچون علم و تجربه، ذاتاً آگاهی‌آفرین نیست، بلکه فقط زمینه‌ساز است. توضیح آنکه معرفت‌های قلبی و شهودی، با صفا و جلای قلب، بر قلب انسان خواهد تابید؛ ازاین‌رو راه‌های استفاده از معرفت قلبی، راه‌های آماده‌کننده قلب برای تابش نور معرفت خواهد بود. جلای قلب، از راه‌های متعدد و متنوعی امکان‌پذیر است که در اخلاق و عرفان، در تعبیر «تهذیب نفس» خلاصه می‌شود. بر اساس آموزه‌های دینی، برخی از مهم‌ترین رفتارهایی که تهذیب نفس را در پی دارد عبارت است از: ایمان، اخلاص، خوف از