(وَ لَوْ کنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لأنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک)^۱.

در آیه دیگری آمده است:

(مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهَ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أشِدَّاءُ عَلَی الْکفَّارِ رُحَماءُ بَینَهُمْ)^۲.

ج ـ تجربه

یکی دیگر از راه‌های بهره‌مندی بهتر از شناخت عقلی، استفاده از تجربه است. تجربه و گاه تکرار تجربه و دقت و تأمل در آن، منجر به حصول شناختی از معلوم برای عالم می‌شود. شناختی که با استفاده از تجربه به دست آمده، به مثابه یکی از انواع شناخت‌ها برای انسان، اهمیت دارد. کسی که از این نوع شناخت بهره‌ نبرد، خود را از یکی از راه‌های مهم و منابع شناخت محروم کرده است.

از امام علی علیه السلام درباره نقش معرفت‌زایی تجربه روایت شده است:

در تجربه‌ها دانشی تازه است.^۳

تجربه‌ها دانشی قابل استفاده‌اند.^۴

عقل، غریزه‌ای است که با تجربه پرورش می‌یابد.^۵

تجربه تمام‌شدنی نیست و عاقل با آن رشد می‌کند.^۶

ایشان محافظت از تجربه و بهره‌مندی از آن در زندگی را از توفیقات آدمی و از نشانه‌های دوراندیشی برمی‌شمارد^۷ و یکی از راه‌های تقویت عقل را، تجربه می‌داند.^۸ برای مثال، تجربه موفقیت انسان و تکرار آن همراه با تدبر در زمینه‌ها و بسترهای آن موفقیت، مجموعه‌ای از یافته‌های جدید را پدید می‌آورد. یکی از یافته‌های جدید، خودآگاهی بیشتر به آن موضوع است. در این مثال، صاحب تجربه

احادیث ذیل، در باب اصالت عقل و نیز تأثیر و تأثر عقل و علم در جهت کمال یکدیگر است. امام علی علیه السلام در این احادیث می‌فرماید:

عقل، اصل و ریشة علم و دعوت‌کننده به فهم است.^۱

با عقل، ژرفای حکمت؛ و با حکمت، ژرفای عقل بیرون آورده می‌شود.^۲

دانش، عقل عاقل را بیشتر می‌کند.^۳

تو به عقلت سنجیده می‌شوی؛ پس آن را با علم بالنده کن.^۴

علامه طباطبایی درباره علم می‌گوید: «والعلم مقدمة للعقل و وسیلة الیه کما قال تعالی: (وَتِلْكَ الْأمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ)^۵».^۶

نتیجه این گفتار این است که دانش، منبع معرفت عقلی و تقویت‌کننده و رشددهنده عقل است. بنابراین برای افزایش معرفت و شناخت و نیز برای دستیابی به خودآگاهی، دانش، منبعی مهم است که عقل و شرع^۷ آن را تأیید کرده و نباید از آموختن آن غفلت ورزید.^۸

در این جهت، یکی از راه‌های شناخت بهتر خود، آگاهی از عیوب خویش است. این آگاهی از طریق بیان ضعف‌ها و عیوب و ارائه آن‌ها به منزله هدیه ارزشمند نزدیکان به آدمی، می‌تواند تحقق یابد. در حدیثی معروف از امام صادق علیه السلام روایت شده است: «أحبّ اخوانی إلیّ من اهدی الی عیوبی».^۹

خدای متعال، در آیاتی از قرآن کریم با بیان یکی از سجایای اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و اله، ضمن تمجید از ویژگی‌ اخلاقی آن حضرت، مؤمنان را نیز به برخورداری از آن تشویق کرده، می‌فرماید: